امام موسی صدر بی‌شک یکی از علمای پیشگام «وحدت» است. هنر امام موسی صدر این بود که در عین اینکه به وحدت امت نگاه جهانی داشت، در قالب گروه‌های مدنی نیز وارد عرصه «وحدت» شده بود.
به گزارش روابط عمومی مؤسسۀ فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر، حورا صدر، فرزند امام موسی صدر، در خصوص دیدگاه‌های امام موسی صدر در خصوص وحدت در روزنامۀ اعتماد، در شمارۀ روز پنجشنبه هجدهم دی ۱۳۹۳ یادداشتی نوشت. متن کامل این نوشته که در روزنامه درج شده است، به این شرح است:
وحدت نیز همچون مفاهیم دیگر، شاهد افراط‌ها و تفریط‌هایی بوده است. عده ای وقتی از وحدت و تقریب سخن می‌گویند، هدفشان «هضم» است. دعوت دیگری به از دست دادن هویت مذهبی خویش، دعوت به وحدت نیست، چرا که اساسا نمی‌توان منافی مذهب شد، حتی اگر اشتراکات فراوان باشد. لذا سعی در یکی کردن مذاهب و از میان برداشتن تمایز‌ها، نسبتی با وحدت نخواهد داشت. باید از منظر دیگری به مقوله وحدت نگریست.
آیا به راستی مشکل جهان اسلام، داشتن مذاهب گوناگون است؟ خیر، مشکل آن است که عده ای، عده دیگر را به رسمیت نمی‌شناسند، یا اگر در ظاهر، شیعه، سنی را و سنی، شیعه را به رسمیت بشناسد، در عمل چندان مقید نخواهد بود.
امام موسی صدر بی‌شک یکی از علمای پیشگام «وحدت» است. هنر امام موسی صدر این بود که در عین اینکه به وحدت امت نگاه جهانی داشت، در قالب گروه‌های مدنی نیز وارد عرصه «وحدت» شده بود. سفرهای او از روستا آغاز شد و به شهر‌ها و کشورهای خارجی رسید. او به روستاهای اهل تسنن می‌رفت، به مسیحیان سر می‌زد و از کرامت انسانی می‌گفت و از اینکه «ادیان یکی بودند...» سخن می‌راند و در عین حال، شیعه یی مقید و انقلابی و مبارز بود و به شیعه بودنش افتخار می‌کرد.
او به سمینار‌ها، مجلات و کتاب‌های «وحدت آمیز» اهمیت می‌داد. امام موسی صدر به خوبی توانست اوضاع لبنان را درک کرده و در یک فرآیند «آسیب‌شناسانه» اولویت‌های کاری را تشخیص دهد. او را «رمز لبنان» نامیدند.
در جستار ذیل که توسط دختر ایشان برای روزنامه اعتماد نوشته شده، ایشان نگاهی به اندیشه‌ها و استراتژی امام موسی صدر درباره وحدت اسلامی و اهمیت آن در جهان امروز دارد.
امام موسی صدر پیشگام وحدت اسلامی است. اما باید به این جمله، جمله یی دیگر بیفزایم که امام موسی صدر پیشگام گفت‌و‌گوی ادیان نیز هست بلکه بهتر بگویم پیشگام گفت‌و‌گوی میان انسان‌ها، همه انسان‌ها. هرکس که به اندیشه و حرکت بلکه کارنامه عملی امام موسی صدر مراجعه کند و آن را مرور کند پی می‌برد که چقدر جای امام موسی صدر امروز در میان ما و در منطقه ما و در جهان پرتلاطم امروز خالی است و چقدر حضور او در این ایام بحرانی جهان اسلام می‌تواند مشکل گشا باشد. چقدر جامعه ما به او و اندیشه او و رفتار و روش عملی او نیاز دارد. امروزه کار‌شناسان امور خاورمیانه و کشورهای اسلامی امام موسی صدر را فقیه و مصلح و رهبری الگو و راهگشا می‌شناسند: خوب است بررسی کنیم چرا امام موسی صدر به چنین شناسنامه یی شناخته می‌شود. چند نکته را می‌توان برشمرد:
١- اعتقاد عمیق قلبی و واقعی به وحدت اسلامی و همبستگی
براساس این اعتقاد قلبی است که امام برای ایجاد و تقویت این وحدت از هیچ کاری فروگذار نمی‌کند. نامه معروف او به مفتی اهل تسنن لبنان یکی از مصداق‌های بارز این باور عمیق است. امام صدر پس از تاسیس مجلس اعلای شیعیان نامه یی به مفتی اهل سنت جناب شیخ حسن خالد می‌نویسد و در آن به وحدت چند جانبه میان مذاهب مختلف اسلامی دعوت می‌کند و راهکارهای عملی را مطرح می‌کند و آمادگی خود را برای اجرای گام‌هایی که به وحدت منجر می‌شود اعلام می‌کند. متن فارسی این نامه در صفحه ٣٨٧ کتاب نای و نی، ترجمه استاد مرحوم علی حجتی کرمانی آمده است.
امام موسی صدر از حیث نظری معتقد است که اسلام مفهومی غیر از وحدت نیست و از این روی وحدت اسلامی را یک تاکتیک در شرایط کنونی نمی‌داند بلکه جوهر اسلام را وحدت میان مذاهب و ادیان می‌شناسد. برای شما دو مثال می‌زنم. مثال اول امام موسی صدر در مراسم آغاز روزه مسیحیان در کلیسای کبوشیین بیروت می‌گوید: «ادیان یکی بودند زیرا در خدمت هدفی واحد بودند، دعوت به سوی خدا و خدمت به انسان و این دو، نمودهای حقیقتی و یگانه‌اند و آنگاه که ادیان در پی خدمت به خویشتن برآمدند می‌انشان اختلاف بروز کرد.» (ترجمه متن این سخنرانی در صفحه ١۵ کتاب ادیان در خدمت انسان درج شده است.) کسی که چنین اعتقادی دارد و معتقد است که ادیان الهی یکی هستند به طریق اولی به وحدت مذاهب اسلامی اعتقاد دارد. گواه این اعتقاد یکی از فرازهای نامه پیش گفته امام صدر به جناب شیخ حسن خالد است. تمنا دارم به این جملات دقت فرمایید، او می‌نویسد: «مبانی و بنیان‌های اسلام در اساس یکی است و امت واحده نیز در عقیده و کتاب مبدا و معاد با هم مشترکند. بنابراین، چنین اشتراک گسترده یی اقتضا می‌کند که این امت در جزییات نیز وحدت داشته باشند.» این دو نمونه را از میان صد‌ها سند متعدد بیان کرده‌ام تا به جوهر دیدگاه امام موسی صدر نسبت به وحدت ادیان و به ویژه وحدت اسلامی آشنا شوید.
٢- اعتقاد عمیق به وحدت همواره در عمل و رفتار امام صدر متجلی می‌شود
ایشان در همه شئونات زندگی و جامعه چند مذهبی لبنان به ویژه در مقابله با مشکلات و بحران‌هایی که کشور را تهدید می‌کند با رهبران و اندیشمندان مذاهب دیگر همفکری می‌کند و همراه با آنان برای رفع مشکل و حل بحران‌گاه پیشقدم می‌شود،گاه مشارکت می‌کند و گاهی از رهبران مذهبی دعوت می‌کند تا گرد هم آیند و هم اندیشی و گفت‌و‌گو کنند و طرحی نو دراندازند و‌گاه سازمان یا هیاتی از همین رهبران تشکیل می‌دهد و دست به دست آنان حرکتی را آغاز می‌کند. یکی از درخشان‌ترین آن‌ها هیات یاری جنوب بود که هدف آن ساختن جنوبی مقاوم در مقابل صهیونیست‌ها بود. مصداق دیگر آن سازمان حرکت المحرومین است که با همفکری و هماهنگی بیش از ١٩٩ شخصیت و صاحب نظر از همه ادیان و طوایف و مذاهب برای مبارزه با محرومیت، فقر و جهل و تبعیض، تاسیس شد.
٣- راهکارهای درون دینی برای تحقق وحدت مسلمانان
اجازه دهید بخشی از راه و روش امام صدر را برای رفع آثار مخرب اختلاف و تفرقه و نیز ایجاد تقویت وحدت سلامی بیان کنم. راهکارهای امام صدر در دو بعد شکل گرفته است: بعد اول درمیان شیعیان بود. امام صدر با توجه به جایگاهی که در میان شیعیان و تاثیری که بر جوانان آنان می‌گذارد تلاش کرده تا آنان را از تعصب و افکار نابخردانه دور سازد. تمام سعی او همواره اعتلای سطح فرهنگی و اجتماعی و دینی جامعه متمرکز بوده است. آگاه سازی و روشنگری را یکی از وظایف خود می‌داند. او براساس باور خود در مجالس و سخنرانی‌های عمومی و خصوصی به وحدت و یکپارچگی و وفاق دعوت می‌کند و همه را از تعصب و اختلاف برحذر می‌دارد.
او به جوانان شیعه و اعضای جنبش محرومان توصیه می‌کند که هوشیار باشند و در دام فرقه گرایی نیفتند و اجازه ندهند میان آنان و پیروان مذاهب دیگر اختلاف و کینه و فاصله و کدورت و فتنه و درگیری رخ دهد. او آنان را دعوت می‌کند که رفتارشان گشوده و منفتح باشد و با دیگر پیروان مذاهب ارتباط برقرار کنند و با آنان همکاری کنند. بعد دوم این راهکار‌ها به فعالیت‌های امام در میان پیروان مذاهب دیگر برمی گردد. امام صدر با توجه به اعتبار و مقبولیتی که در جهان اسلام دارد از هر فرصتی برای همگرایی اسلامی استفاده می‌کند بلکه فرصت‌ها را برای این امر خلق و ایجاد می‌کند. شایعات و خرافات و بدعت‌ها و نادرستی‌هایی را که به شیعه منتسب می‌شود از چهره تشیع می‌زداید، مبانی اسلامی مذهب شیعه را تبیین می‌کند، شیعه هراسی و نگرانی و خشم ناشی از آن را درمان می‌کند.
مسلم است که اکثر دشمنی‌ها بر اثر جهل آدمی نسبت به طرف مقابل یا طرف دوم است. به میزانی که طرف دوم را بهتر بشناسیم دشمنی کمتر می‌شود و احتمال دوستی بیشتر. هرقدر اطلاع و شناخت ما کمتر باشد دشمنی عمیق‌تر می‌شود و شرایط برای فتنه انگیزی و سوء ظن و سوء تفاهم و موفقیت فتنه گران و وسوسه انگیزان فراهم‌تر می‌شود. بسیاری از فتنه‌های مذهبی ناشی از جهل طرفین نسبت به یکدیگر و سوء استفاده دشمن هردو طرف برای آتش افروزی میان آنهاست. امام این نکته را سال‌ها پیش دریافته و برای مقابله با آن منظومه عملیاتی خود را ترسیم کرده است. ارتباط نزدیک امام، گفت‌و‌گو‌ها و همفکری و همکاری‌هایی که با رهبران اهل تسنن درجهان اسلام و اندیشمندان و استادان و روحانیون کشورهای گوناگون اسلامی و مردم آن‌ها یکی از گام‌های اساسی او برای شناختن و شناساندن بیشتر و در نتیجه کاستن از دشمنی و ترس‌ها و تقریب و وحدت و همکاری مسلمانان از هر مذهبی است. در همین پیوند شجاعانه دعوت همایش‌ها و هم اندیشی‌های جهان اسلام از جمله مجمع البحوث الاسلامیه و ملتقی الفکر الاسلامی و دیگر همایش‌ها را می‌پذیرفت تا از آن فرصت برای تبیین اندیشه اصیل شیعه و کاهش دشمنی‌ها و نگرانی‌ها استفاده کند.
نظر شما را به کتاب روح تشریع در اسلام جلب می‌کنم. این کتاب آیینه بسیار خوبی است برای درک شیوه گفت‌و‌گویی امام موسی صدر، ادبیات او و اخلاق و رفتار او با احترام و علاقه علمای اهل تسنن به او است. اگر او را نربوده بودند شاید آتش فتنه مذهبی در منطقه ما شعله ور نبود. این کتاب سند و حجت من است. ربودن امام موسی صدر و استمرار اسارت او در زندان‌های لیبی فقط درد یا حسرت خانوادگی و شیعیان لبنان نیست. اسارت او یک فاجعه انسانی مستمر است که از شهریور ١٣۵٧ تا امروز ادامه دارد.
شاید تنها بعضی‌ها سال‌ها پیش گستره این فاجعه را درک می‌کردند اما امروز دیگر همگان دریافته‌اند که نبودن امام صدر در صحنه معادلات منطقه نه تنها بر شدت تفرقه اختلاف افزود و دامنه دشمنی‌ها و نگرانی‌ها را گسترده‌تر کرد بلکه امکان داد تا دشمنان دیرین آتش نهفته فتنه مذهبی را شعله ور‌تر کنند. امروز آنانی که امام را ربودند و آنانی که در این سال‌ها سهل انگاری کردند و قدمی برنداشتند و آنان که برای نجات او توانا بودند و کاری نکردند همه و همه در هر قطره خونی که از مسلمانان ریخته می‌شود شریک جرم قذافی‌اند و در شعله ور شدن این فتنه که در آن مسلمانان یا مظلومانه کشته می‌شوند یا از روی جهل و تعصب وحشیانه و ظالمانه می‌کشند و سر می‌برند و زنان را در بازار می‌فروشند، سهیم هستند. بنابراین به خود آییم، یکی از اقدامات مهم برای خنثی کردن توطئه دشمنان و کاستن از دشمنی‌های مذهبی و رسیدن به وحدت اسلامی نجات امام موسی صدر است.
جمله‌های کلیدی
امام موسی صدر پیشگام گفت‌و‌گوی ادیان و بهتر بگویم پیشگام گفت‌و‌گوی میان انسان‌ها و همه انسان‌ها ست.
چقدر جای امام موسی صدر امروز در میان ما و در منطقه ما و در جهان پرتلاطم امروز خالی است و چقدر حضور او در این ایام بحرانی جهان اسلام می‌تواند مشکل گشا باشد.
امام موسی صدر از حیث نظری معتقد است که اسلام مفهومی غیر از وحدت نیست و از این روی وحدت اسلامی را یک تاکتیک در شرایط کنونی نمی‌داند بلکه جوهر اسلام را وحدت میان مذاهب و ادیان می‌شناسد..