روزگاری، در صد‌ها سال پیش از این، همه چیز در دنیا به صورت فردی بود. دولتش دیکتاتوری بود، استبداد فردی بود تجارتش براساس معاملات فردی بود تاجر دخل و خرجش را خود تنظیم می‌کرد. اکثر کار‌ها بر محور فرد می‌چرخید. زراعت، تجارت، درسخواندن، دولت، سیاست، روزنامه و سایر امور به شکل فردی انجام می‌شد.
نویسنده: ایمان محمودی
«روزگاری، در صد‌ها سال پیش از این، همه چیز در دنیا به صورت فردی بود. دولتش دیکتاتوری بود، استبداد فردی بود تجارتش براساس معاملات فردی بود تاجر دخل و خرجش را خود تنظیم می‌کرد. اکثر کار‌ها بر محور فرد می‌چرخید. زراعت، تجارت، درسخواندن، دولت، سیاست، روزنامه و سایر امور به شکل فردی انجام می‌شد. در آن زمان دین مداران و راهنمایان اخلاقی هم، طبعا به صورت فردی فعالیت می‌کردند، این امر در آن فضا معقول و موجه بود. اما امروز همه چیز به صورت دسته جمعی و سازمان یافته درآمده است دولت‌ها، تشکل‌ها و سازمان‌ها امروز به جای افراد عمل می‌کنند. تجارت به صورت شرکت‌های غول آسا و محیرالعقول درآمده، تبلیغات موسسات وسیعی دارد، مطبوعات سازمان یافته و مشی واحد اتخاذ کرده‌اند، سیاستمداران احزاب را به وجود آورده‌اند، فلاحت و کشاورزی مکانیزه شده و در قالب شرکت‌ها درآمده است.» ۱
نهادینه شدن فرهنگ اجتماعی و زیستن در جامعه‌ای که براساس نظم و کار جمعی بنا شده باشد، رویایی است که سال‌ها است در اذهان ما جا خوش کرده، اما با تاسف باید اقرار کرد هنوز هم جامعه‌مان از بی‌نظمی و آشفتگی در امور جمعی و کار گروهی رنج می‌برد. هر‌گاه حزبی یا گروهی ایجاد می‌شود، پس از اندی اختلاف می‌انشان بروز می‌کند که یا ریشه آن را برمی کند و یا به دو و چند پاره‌اش تقسیم می‌کند. تجربه احزاب، شورا‌ها و.... و.... نمونه‌های روشن این ادعاست. امام موسی صدر چهل سال قبل در قم و در حضور مراجع و روحانیونی چون سیدکاظم شریعتمداری، شیخ مرتضی حائری، سیدمحمد باقر سلطانی طباطبایی، شهید مطهری و جمع کثیری از علما و فضلای آن روز حوزه علمیه سخنانی درباره لزوم داشتن تشکیلات و سازماندهی امور به صورت جمعی ایراد کرد.
اما در همین جا متوقف نشد. هنر امام موسی صدر این است که علاوه برداشتن طرح و ابتکار و دیدن ضعف‌ها و چاره اندیشی فکری و علمی برای آن‌ها، خود آستین بالا زده و در نزدیک به ۲۰ سال افکار و برنامه‌های تئوریک خود را در عرصه لبنان اجرا می‌کند. امام صدر معتقد است که «جهانی که خدا خلق کرده، و آسمانی که برافراشته، بر اساس منظم، دقیق و حساب شده بوده است. یعنی خدا این جهان آفرینش را بر اساس حسابی دقیق، که با ترازو سنجیده شده، خلق کرده است. عالم منظم است.» ۲
آقای صدر با استناد به ده‌ها آیه، بر این نکته تاکید می‌کند که جهان آفرینش جهانی منظم و هر چیزی به مقدار است. ایشان پس از بیان وجود نظم و لزوم داشتن تشکیلات در جهان امروز مشاهدات خود را از لبنان و سایر کشور‌ها و نحوه رفتار مسیحیان چنین بیان می‌کند:
«خدا می‌داند که وقتی متذکر نوع فعالیت مسیحیان می‌شوم، دلم آتش می‌گیرد. این مردمی که دینشان دین رهبانیت است، آن هم به قول قرآن رهبانیه ابتدعو‌ها ۲۷: ۵۷، ما کتبنا‌ها علیهم ۲۷: ۵۷ رهبانیت تارک دنیا این‌ها چطور اینقدر منظم شده‌اند... این تشکیلات بسیار مقتدر کلیسا، در اداره امور مذهبی مردم به قدری دقیق است که اگر در دهی از دهات تنها یک خانواده مسیحی حضور داشته باشد، روز یکشنبه کشیش مخصوصی به آنجا می‌رود تا مراسم اقامه نماز را انجام دهد. در لبنان دهی هست که مرکز شیعیان است و «جبع» نام دارد یا به قول خود لبنانی‌ها «جباع»، همه ساکنان آن شیعه هستند و منطقه پیرامون آن هم شیعه نشین است. در این ده یک خانواده، تنها یک خانواده مسیحی وجود دارد. نه اینکه بخواهم مبالغه کنم. تنها یک خانواده، شامل پدر و مادر و دو سه تا بچه، مسیحی هستند. این ده کلیسایی دارد. آقای کشیش روزهای یکشنبه می‌آید، در کلیسا اقامه نماز می‌کند و بازمی گردد.» ۳
امام موسی سپس در ادامه بر لزوم تشکیلات پافشاری می‌کند و هشدار می‌دهد که «در این دنیای سازمانی، اگر ما باز بخواهیم تکروی کنیم، به نظر من، نهایت سادگی است. ما اگر امروز عمل دسته جمعی نداشته باشیم کلاه‌مان پس معرکه است که هست برای اینکه همه چیز منظم و تشکیلاتی و سازمانی است. شما جایی نشان دهید که تنها پیش بروند، بی‌سازمان راه بروند، بی‌تشکیلات پیش بروند، یا تکروی کنند. نمی‌توانید پیدا کنید.» ۴
امام موسی صدر با چنین اندیشه‌ای پس از عزیمت به لبنان در سال ۱۳۳۸، کوشید این نظم را در جامعه لبنانی ایجاد کند. ایشان پس از ورود به لبنان با یاری گرفتن از تحقیقات و بررسی‌های عمیق می‌دانی که یا خود و همکارانشان در مناطق مختلف لبنان انجام دادند، یا از نتایج تحقیقات و بررسی هیات‌های مختلف سازمان ملل برگرفتند، به درک کامل از واقعیت‌ها، اوضاع و ساختار اجتماعی و اقتصادی آن روز لبنان رسیدند. امام در مصاحبه‌ای گفته است که «کیلومتر شمار ماشین فولکس کوچک من سالانه حدود صد و پنجاه هزار کیلومتر کار می‌کند و این به سبب گشت و گذار در کوه‌ها و راه‌های لبنان است.» ۵
امام صدر با چنین بررسی‌ای هر اقدامی که آغاز کرد در قالب تشکیلاتی راه اندازی می‌کرد و با همکاری گروهی از افراد خبره و متخصص در هر رشته بدون در نظر گرفتن علایق سیاسی یا دینی آنان هدف مورد نظر را پی می‌گرفت که این برگرفته از این اندیشه بود که تمام آفرینش را در خدمت انسان می‌دید.
در زیر برخی اقدامات امام موسی صدر را که نمونه کار تشکیلاتی ایشان است بر می‌شمریم:
مدرسه صنعتی جبل عامل
اولین موسسه‌ای که وی در شهر صور بنیان نهاد «مدرسه صنعتی جبل عامل» بود. هدف او از ایجاد این مرکز آن بود که فقر و جهل را که سال‌ها سایه شوم خود را بر سر این مردم افکنده بود از میان بردارد. چنان که تا حدود زیادی نیز در این راه موفق شد. این مدرسه اختصاص به یتیمان و محرومان داشت. افرادی در آن نگهداری می‌شدند که خانوادههایشان مورد حمله اسرائیل قرار گرفته و پدر و مادران خود را از دست داده بودند. این فرزندان از سن یازده تا پانزده و بیست سالگی در این مدرسه شبانه روزی، در هفت رشته مهم فنی مثل نجاری، آهنگری، جوشکاری، برق و الکترونیک، ماشین‌های کشاورزی و... به طور مجانی تحصیل می‌کردند و پس از چهار سال درس وارد اجتماع و جذب بازار کار شده و حقوق قابل توجهی دریافت می‌کردند که بدان وسیله قدرت تشکیل خانواده را نیز می‌یافتند.
امام موسی صدر برای این مدرسه منبع درآمد مالی نیز ایجاد کرد. شهید چمران در این باره چنین می‌گوید: «در این مدرسه محروم، برای آنکه امور خود را اداره کنیم مجبور بودیم که برای خارج کار کنیم، یعنی مثلا در و پنجره بسازیم و بفروشیم. بنابراین، شاگردان مجبور بودند تا نیمه شب جوشکاری کنند، حتی در روزهای تعطیل نیز کار کنند. در قسمت ماشین‌های تراش پیچ‌های بزرگ می‌ساختیم و به خارج می‌فروختیم تا مقداری از خرج ما را تامین کند. این موجب شده بود که شاگردان این مدرسه صد برابر شاگردان مدارس دیگر آزموده‌تر و ماهر‌تر باشند، به طوری که یک شاگرد در اینجا بیش از پنجاه یا شصت پیچ می‌ساخت و حتی با چشم بسته می‌توانست پیچ بسازد.» ۶
جمعیت خیریه احسان و نیکوکاری
این مرکز، گر چه نخست به همت والای مرحوم علامه شرف الدین بنیان نهاده شد اما فعالیت‌های آن در زمان سیدموسی صدر و با اقدامات پیگیرش، به اوج خود رسید. این مرکز دارای پنج کمیسیون جداگانه به نام‌های بررسی برنامه، مالی، تبلیغات و مجالس مذهبی است که هر کدام فعالیت‌های محوله خود را دنبال می‌کنند. اعضای این جمعیت که خود مردم هستند، هر ماه در حدود یک لیره لبنانی ۲۵ ریال به جمعیت کمک می‌کنند. از همین پول‌های جزیی بودجه سال ۱۳۴۰ ش. در حدود چهل هزار لیره، معادل یکصد هزار تومان شد. این جمعیت با شعار «شیعتنا یموتون و لایسئلوا بالکف» یعنی: شیعیان ما می‌میرند ولی دست گدایی به سوی دیگران دراز نمی‌کنند، توانست در نخستین سال تاسیس خود، بیش از یکصد و بیست نفر متکدی را از کوچه و بازار‌ها جمع کند و علاوه بر کمک‌های مالی، برای هر کدام شغل آبرومندی ایجاد کند. جمعیت «بر و احسان» بدون توجه به مذهب افراد اعم از شیعه، سنی و مسیحی همه را یاری می‌کرد. این روش به قدری جلب اعتماد کرده بود که مردم از هر فرقه و دسته به آن کمک می‌کردند که نمونه آن را موسس این جمعیت چنین نقل می‌کند: «در همین چند روز پیش، یک نفر از شخصیت‌های مسیحی به نام «رفله منسی» نزد من آمد و دوششم از کارخانه یخ سازی خود را وقف جمعیت کرد. همچنین دو نفر طبیب مسیحی هم اکنون به طور مجانی مریض‌های جمعیت را معالجه می‌کنند.» ۷
امام صدر توجه ویژه‌ای به وضع زنان در جامعه لبنانی داشت. وضع زنان لبنان بسیار نابسامان بود. امام صدر در بررسی فعالیت زنان در لبنان می‌گوید: «در لبنان مسئله حجاب و بی‌حجابی زن مطرح نیست، داستان برهنگی زن یا به تعبیر عرب‌ها «خلاعت» مورد مطالعه قرار می‌گیرد. علت این افراط، گذشته از نزدیکی لبنان به اروپا، روش مقامات مسئول و متنفذان و سرمایه داران بزرگ است. این دسته با زن تجارت می‌کنند. تجارت با زن تنها به معنای معروف این کلمه نیست بلکه مجله و روزنامه یا فروشگاهی که با عکس‌های نیمه عریان زن و فروشندگان زیبا سطح فروش خود را بالا می‌برد، نیز با زن تجارت می‌کند. در لبنان برای جلب سیاح سعی می‌شود لباس‌های زن‌ها در خیابان، در مجالس، هتل‌ها، کناره‌های دریا، فروشگاه‌ها، تفریحگاه‌ها و حتی در ادارات دولتی طوری طراحی شود که غریزه بینندگان را به بهترین وجهی ارضا کند.» ۸
ایشان سپس برای از بین بردن زمینه‌های فساد و حضور زنان در صحنه‌های اجتماعی تلاش گسترده‌ای را آغاز می‌کنند.
تاسیس خانه دختران
زنان و دختران، علاوه بر فعالیت در بخش بانوان «جمعیت بر و احسان»، در سه موسسه مهم دیگر که باز به همت سیدموسی صدر، برای آنان راه اندازی شده بود، به کار و کوشش پرداختند. یکی از آن‌ها مدرسه‌ای به نام «بیت الفتاه» یعنی خانه دختران بود. در این مکان به دختران بی‌سرپرست و فقیر، خیاطی و هنرهای دستی دیگر آموزش می‌دادند. آن‌ها پس از اتمام دوره تحصیل در این مدرسه، با دست‌های پر و با روحیه‌های بلند به آغوش خانوادههایشان برمی گشتند و با ایجاد کارگاه خیاطی و هنری در منزل، امور زندگی خود و نزدیکان را به خوبی تامین می‌کردند. ۹
آموزشگاه پرستاری
سیدموسی صدر مرکز دیگری نیز برای بانوان دایر کرد به عنوان «آموزشگاه پرستاری». در این آموزشگاه دخترانی که مدرک دیپلم گرفته بودند، پذیرفته می‌شدند و زیر نظر استادان با تجربه، آموزش پرستاری می‌دیدند و پس از فارغ التحصیل شدن به مراکز بهداشتی، درمانی و بیمارستان‌ها اعزام می‌شدند و در عین حالی که برای خود و خانواده مایه امید و زندگی بودند در آن مراکز به محرومان و بیچارگان خدمت می‌کردند. ۱۰
درمانگاه و مرکز پزشکی
این مرکز به نام «مدینه الطب» شهرت یافته، و تا به حال اقدامات وسیع و مهمی را در خصوص امور بهداشتی و درمانی به انجام رسانده است و در بسیاری از قرای و قصبه‌های جنوب لبنان که سال‌ها مردمش از همه چیز محروم مانده بودند، درمانگاه و مرکز بهداشتی دایر کرده است. پس از راه اندازی این مرکز درمانی بزرگ، آموزشگاه پرستاری نیز زیر نظر این مرکز اداره شد. ۱۱
موسسه قالیبافی
آقای صدر برای تاسیس این مرکز به ایران سفر کرد و در شهر کاشان با قالیباف‌های ماهر و سابقه دار به تبادل نظر نشست و یکی از اساتید این صنعت را با خود به لبنان برده و وی را جهت آموزش زنان مدت چند سال در لبنان اقامت داد. با تشکیل کلاس‌های آموزش قالیبافی توسط وی بانوان بسیاری این صنعت را به خوبی یاد گرفتند، چنان که بعد از اندکی این مراکز آموزشی، یکی از مراکز سرنوشت ساز برای قشر بانوان و دیگر محرومان به حساب آمد و به خاطر همین اهمیت، زیر نظر شهید بزرگوار دکتر مصطفی چمران اداره می‌شد. بیش از ۳۰۰ دختر از منطقه جبل عامل در این مرکز آموزشی، مشغول یادگیری قالیبافی بودند. بعد از اتمام دوره لازم در آن مرکز، وسایل قالیبافی در اختیار آن‌ها گذاشته می‌شد و آنان در منزل خود به کار ادامه می‌دادند و در برابر، دستمزد دریافت می‌کردند. این قالی‌ها توسط موسسه در فروشگاه‌های مخصوص به فروش می‌رفت و با سود آن عملیات حیاتی در راه بهبودی اوضاع محرومان و بی‌سرپرستان انجام می‌گرفت. ۱۲
حوزه علمیه
یکی دیگر از حرکت‌های مهم و ماندگار سیدموسی صدر، راه اندازی مرکز فعال دیگری است که به نام «معهد الدراسات الاسلامیه» مرکز بررسی‌های اسلامی معروف است. این مرکز اسلامی در تربیت طلاب علوم دینی، اهتمام شدیدی از خود نشان می‌دهد و علاوه بر لبنان، عده زیادی از کشورهای آفریقایی، افغانستان، اندونزی و چین، تایلند، ژاپن و... در آنجا درس طلبگی می‌خوانند. افراد بی‌شماری نیز از این مرکز فارغ التحصیل شده و به کشور‌ها و شهرهای خود بازگشته‌اند. هم اکنون در بسیاری از کشورهای آفریقایی، تربیت یافتگان همین حوزه علمیه، معارف اسلام راستین و مکتب تشیع را رواج می‌دهند. شهید سیدعباس موسوی دبیرکل حزب الله لبنان یک نمونه از پرورش یافتگان این حوزه علمیه است. وی به تشویق سیدموسی صدر وارد این مرکز شد و پس از اتمام دوره کامل آن به نجف اشرف هجرت کرد. این مدرسه علوم دینی با معماری زیبایی ساخته شده و در کنار دریای مدیترانه، در شهر صور قرار دارد. ۱۳
دارالایتام، سازمان زنان، کلاس‌های مبارزه با بی‌سوادی، کودکستان، خانه معلولین و درماندگان، مدرسه نمونه دختران، باشگاه ورزشی جوانان و مرکز علمی تحقیقی لبنان نیز از دیگر اقدامات آقای صدر است.
تشکیل مجلس اعلای شیعیان
مهم‌تر از همه این‌ها تشکیل مرکزی برای سازماندهی امور کلی شیعیان برای استفاده از حقوق طبیعی و حراست از شخصیت انسانی آنان بود. در آن زمان همه پانزده طایفه موجود در لبنان گرچه در اقلیت بودند ولی برای خود مرکزیت و دستگاه رهبری داشتند و بدین وسیله از حقوق خویش دفاع می‌کردند. چنان که طایفه اهل تسنن دارای مجلسی به نام «دار الفتوی» بودند که رهبری آن را «شیخ حسن خالد» به عهده داشت و طایفه دروزی‌ها برای خود مرکز قانونی داشتند و رهبری به نام «شیخ العقل» از حقوق آنان پاسداری می‌کرد و یک نفر مسیحی به نام «خریش» نیز امور مسیحیان مارونی را رهبری می‌کرد و همین طور طایفه‌های دیگر...
در این میان تنها شیعیان فاقد تشکیلات و مرکزیتی قانونی بودند و این باعث شده بود حتی از حقوق بسیار ناچیزی که براساس قانون طایفگی به آنان تعلق می‌گرفت محروم بمانند. سیدموسی صدر برای گرفتن حقوق قانونی شیعیان رهسپار بیروت شد و مبارزه وسیعی را در این خصوص آغاز نمود. وی تمام نیروی خود را به کار گرفت تا یک مجلس قانونی برای شیعیان آن کشور تشکیل دهد. در حرکت نخست، موضوع را به طور جدی با شخصیت‌های بزرگ سیاسی محلی و مذهبی شیعه و غیرشیعه لبنان در میان گذاشت و هدف خود از تاسیس این مرکز را برای آنان توضیح داد. او در یکی از این نشست‌ها که در اردیبهشت ماه ۱۳۵۴ برابر محرم الحرام ۱۳۸۶ با حضور شخصیت‌های مختلف مسلمان و مسیحی انجام گرفت طی سخنرانی مستدل و مبسوطی با عنوان «علل عقب ماندگی مسلمانان» ابتدا به علل فرعی اشاره کرد و سپس علت اصلی و منشاء عقب ماندگی را با استناد به آیات قرآن و روایات اهل بیت و براهین عقلی، تنها در عدم تشکیلات منسجم و عدم تشکیل حکومت مقتدر قلمداد نمود. آنگاه جهت احقاق حقوق، سازماندهی و اداره بهتر شیعیان لبنان، به تشکیل حداقل یک مرکز مستقل تاکید کرد. ۱۴
اما در این راه با کارشکنی‌ها و مخالفت‌های فراوانی چه از جانب برخی نادانان و چه برخی که با طرح ریزی و هدفمندی سعی در ایجاد مانع داشتند، روبه رو شد. به هر رو تلاش‌های پیگیر به ثمر نشست. نمایندگان شیعیان در مجلس شورای لبنان، به پیشنهاد امام صدر یک طرح قانونی را تقدیم مجلس کردند که این طرح روز سه شنبه ۶ صفر ۱۳۸۷ ه ق به تصویب مجلس و امضای رئیس جمهوری لبنان رسید.
براساس این طرح قانونی، شیعیان اجازه داشتند که مجلسی را به نام «المجلس الاسلامی الشیعی الاعلی» برای دفاع از حقوق حقه خود تاسیس کنند. پس از گذراندن مراحل قانونی، در تابستان سال ۱۳۸۹ق. مجلس اعلای شیعیان در لبنان با انتخاب یک هیٲت شرعی ۹ نفره از علمای بزرگ شیعه و یک هیٲت اجرایی ۱۲ نفره به طور رسمی و قانونی شروع به فعالیت کرد و امام موسی صدر به عنوان نخستین رئیس مجلس اعلای شیعیان انتخاب شد. ۱۵
پس از آن امام موسی صدر در سخنانی در جمع اعضای مجلس اعلای شیعیان پس از انتخاب به ریاست مجلس می‌گوید: «این برهه زمانی که امروزه در آن به سر می‌بریم، در سازماندهی و، به تعبیری دقیق‌تر، تلاش برای سازماندهی شیعیان لبنان خلاصه می‌شود.» ۱۶ و درباره مجلس می‌گوید: «من مایلم گوشزد کنم که این مجلس مطلقا در میان مسلمانان شکاف ایجاد نخواهد کرد، بلکه وحدت کامل از طریق گفت‌و‌گو و تفاهم و یکدلی، ساده‌تر صورت می‌گیرد و گفت‌و‌گو جز درمیان نمایندگان واقعی امکانپذیر نیست و مجلس هم راه درست نمایندگی است. به امید آنکه این حقیقت بدون هیچ شک و تردیدی فهمیده شود. با قلبی گشاده و آغوشی باز برای همکاری این مطلب را اعلام می‌کنیم و آینده خود بهترین گواه ما خواهد بود.» ۱۷
امام موسی صدر در سخنانی اهداف مجلس را چنین بر می‌شمرد:
۱ اقدام به یک موضع گیری کامل اسلامی چه از نظر فکری و علمی و چه از نظر مبارزه و جهاد
۲ تنظیم شئون طایفه‌ای شیعیان و بهسازی هر چه بیشتر اجتماعی و اقتصادی آنان
۳ اقدام اساسی جهت عدم تفرقه میان مسلمانان و سعی فراوان به منظور وصول به وحدت کامل
۴ همکاری با همه طوایف مذهبی لبنان و کوشش برای حفظ وحدت کشور
۵ توجه و مراقبت نسبت به مسئولیت‌های ملی و وطنی و حفاظت از استقلال و آزادی لبنان و پاسداری از سرزمین و مرز‌ها و حدود کشور
۶ مبارزه‌ای پیگیر با جهل، فقر و تخلفات و ستم اجتماعی و فساد اخلاقی
یاری و مساعدت و پشتیبانی از مقاومت فلسطین و همکاری با دولت‌های مترقی و برادران عرب به منظور آزادسازی سرزمین‌های غصب شده توسط رژیم اشغالگر قدس. ۱۸
تلاشی این چنین سبب بازیابی نقش تاریخی شیعیان در منطقه جبل عامل لبنان شد. تلاشی جمعی مبتنی بر تشکیلاتی منظم و سازمان یافته، که شاید بتوان گفت یکی از رموز مهم موفقیت اوست. امری که در کشور ما به دلایل مختلف مورد بی‌توجهی واقع شده است. گویی این ندای او هنوز مسئله روز ماست که: «حالا اگر این مطلب را پذیرفتید که چه بهتر. اگر هم نپذیرفتید، به پنجاه سال پیش تا حالا می‌ماند که همه‌مان خرد شدیم، له شدیم، قوایمان تلف شد، هر کس به راه خودش رفت، هر کس با دیگری تضارب و تزاحم داشت و مشکلات بی‌شماری پیش آمد. نتیجه هم این شد که دیگران هزاران فرسنگ از ما پیش افتاده و رفته‌اند، اما ما هنوز همین جا هستیم و باز هم می‌مانیم. میل خودتان است. می‌خواهید بپذیرید، نمی‌خواهید هم نپذیرید.» ۱۹
پی نوشت‌ها:
۱ نای و نی ص ۲۸۲
۲ همان ص۲۸۰
۳ همان ص ۲۸۵و۲۸۶
۴ همان ص۲۸۳
۵ اندیشه ربوده شده ص۲۲۵
۶ امام موسی صدر امید محرومان ص ۹۹
۷ همان ص ۱۰۱
۸ نای و نی ص ۵۸
۹ امام موسی صدر امید محرومان ص ۱۰۳
۱۰ همان ص۱۰۳
۱۱ همان ص۱۰۴
۱۲ همان ص ۱۰۴
۱۳ همان ص ۱۰۵
۱۴ همان ص ۱۰۸
۱۵ همان ص ۱۱۱
۱۶ نای و نی ص ۳۲۳
۱۷ همان ص ۳۲۵
۱۸ امام موسی صدر امید محرومان ص ۱۱۸
۱۹ نای و نی ص ۲۸۳