آیتالله العظمی سید رضا صدر از برجستهترین علمای حوزه علمیه قم و یکی از مدرسان سرشناس این حوزه بود که از سالهای جوانی تا آخرین روزهای زندگی به تدریس سطوح متعدد در رشتههای مختلف علوم دینی پرداخت و به گفته بسیاری از برجستگان حوزه او یکی از معدود عالمانی بود که از جامعیت کم نظیری در علوم عقلی و نقلی و تاریخ و تفسیر برخوردار بود.
آن مرحوم در سالهایی که موقتاً در تهران سکونت داشت، علاقه خود به تدریس را ترک نگفت و علاوه بر تدریس برای شماری از طلاب و فضلای مقیم تهران، بسیاری از جوانان، دانشجویان و علاقمندان به علوم عقلی و مباحث قرآنی را در مسجد یا منزل به حضور میپذیرفت. سید رضا صدر با وجود کسالت و سختی تردد، رنج سفر بین تهران و قم را به جان میخرید تا شاگردانش محروم از حضور او نباشند.
نکته حائز اهمیت، استقبال گسترده طلاب از جلسات درس آیت الله صدر و نزدیکی جایگاه او به دیگر علمای بزرگ حوزه در سالهای جوانی است، در جایی که شماری از عالمان و مدرسان با تجربه حضور دارند و کمتر میتوان انتظار داشت که طلبهای جوان بتواند در ردیف آنان به جذب طلاب و تربیت آنها بپردازد.
یکی از قدیمیترین اسناد دستگاه امنیتی رژیم پهلوی که درحقیقت نخستین سند تحلیلی ساواک از وضعیت حوزه علمیه قم است، این ادعا را ثابت میکند و نشان میدهد که آیت الله سید رضا صدر از جایگاهی مهم در میان مدرسین آن روز حوزه علمیه قم برخوردار بوده است.
اولین گزارش تحلیلی سازمان اطلاعات و امنیت رژیم پهلوی (ساواک) از وضع حوزه علمیه قم در تاریخ ۱۳۳۵/۱۲/۲۲ شمسی از سوی ماموران دایره ایالات و مذاهب ساواک و در تایید گزارش دیگری که قبلا تهیه شده بود به رشته تحریر درآمده است.
این سند ابتدا به تشریح وضعیت حوزه علمیه قم از نظر تعداد و سطوح درسی طلاب و شرایط معیشتی آنان پرداخته و اشاراتی نیز به نحوه مدیریت حوزه از سوی آیت الله بروجردی کرده است.
این سند در ادامه به ارزیابی وضعیت ۱۳ مدرس برجسته حوزه که پس از آیتالله بروجردی مهمترین استادان حوزه علمیه قم بودهاند، پرداخته و درباره آنان نوشته است: «تعداد طلابی که درس خارج استفاده میکنند در حدود ۱۳۰۰ میباشد که همیشه در محضر درس آیتالله [بروجردی] در مسجد بالا سر در حدود هزار نفر حاضر میشوند.
مراجع و مدرسین و سران درجه دوم حوزه علمی قم که هر یک واجد مقام اجتهاد و صاحب فتوی و مدرس علوم دین و مورد مراجعه مقلدین در بخشی از کشور میباشند به ترتیب مقام و درجه و اهمیت به شرح زیر میباشند:
ردیف، نام، تعداد طلاب درس خارج حوزه هر یک، محلی که اقامت میکنند (منظور محل تدریس است)، منطقه نفوذ تقلید
۱- آقای سید محمدرضا گلپایگانی - در حدود ۳۰۰ نفر - مسجد بالای سر در صحن و مسجد حسینآباد - ایالات مرکزی ایران
۲- آقای سید کاظم شریعتمداری- در حدود ۳۰۰ نفر-مدرسه مرحوم حجت - آذربایجان و تهران
۳- آقای شیخمحمد حسین طباطبائی- در حدود ۲۰۰نفر-اقامت نمیکند- آذربایجان و تهران
۴- آقای شیخ محمد [علی] اراکی از صحابه مقدم مرحوم شیخ عبدالکریم- در حدود ۱۰۰نفر- مدرسه فیضیه- اراک، بروجرد
۵- آقای حاج آقا روحالله خمینی که از لحاظ درس حایز اهمیت است- در حدود ۵۰۰ نفر- اقامت نمیکند- ایالت مرکزی و غرب ایران
۶- آقای سید شهابالدین [مرعشی] نجفی- در حدود ۱۰۰نفر-در صحن قم بالای سر- تبریز و قم و کشور عراق
۷- آقای شیخ عباسعلی شاهرودی- در حدود ۵۰ نفر- مسجد بازار- در اطراف خراسان
۸- آقای سید محمد داماد، داماد مرحوم حاجی شیخعبدالکریم- در حدود ۱۰۰نفر- مسجد بازار خندق-...
۹- آقای حاج شیخ [محمد] فکور- در حدود ۵۰نفر- ندارد- قم و بعضی از بخشهای جنوبی
۱۰- آقای حاج میرزا ابوالفضل [زاهدی] قمی- در حدود ۱۰۰نفر- مسجد امام...
۱۱- آقای حاج سیدباقر سلطانی- در حدود ۱۰۰ نفر- ندارد- غرب ایران
۱۲- آقای حاج میرسیدحسن برقعی- در حدود ۱۰۰نفر - صحن و مسجد کوچه حرم
۱۳-آقای سیدرضا صدر، جوانترین مدرسین است - در حدود ۱۰۰نفر- ندارد - قم و اصفهان
طلابی که در محضر درس هر یک از علماء شرکت میکنند به نحوه انحصار نیست بلکه در محضر درس چند مدرس شرکت میکنند زیرا بعضی از مدرسین در فقه سلطه دارند بعضی در اصول قدرت بیان و تحقیق دارند بعضی در علوم معقول واردتر است و به همین جهت طلاب برای استفاده بیشتر چند حوزه تدریسی را انتخاب مینمایند...»
این سند به خوبی نشان میدهد که جوانترین مدرس سرشناس آن روز حوزه که ۳۵ سال بیشتر نداشته، علاوه بر اینکه در شمار مدرسین و سران درجه دوم حوزه علمیه قم که هر یک واجد مقام اجتهاد و صاحب فتوی و مدرس علوم دینی و مورد مراجعه مقلدان در بخشی از کشوربودند، قرار دارد، تعداد شاگردانش از برخی دیگر از مدرسین (غیر از چهار نفر) که دارای سوابق علمی بیشتری بودند بالاتر بوده یا برابری کرده است.
این سند همچنین نشان میدهد که دستگاه امنیتی وقت از توجه و علاقه مردم در قم و اصفهان به ایشان خبر داشته و این موضوع را تحت نظر قرار داده است.
این سند از جهات دیگر نیز قابل توجه و بررسی است و یکی از مهمترین اسناد تحلیلی ساواک درباره روحانیت به شمار میآید که پرداختن به آنها در این مجال امکان پذیر نیست.