برادران گرامی، ما در این روز که یکی از دو عید بزرگ اسلامی است، از اعمال مربوط به این روز مبارک، معنای عید را الهام می‌‏گیریم. چرا که این عید به حکم دین ما و اسلام ما تعیین شده است. و اگر بخواهیم هدف اسلام را از مقرر داشتن این عید مبارک بفهمیم تا به‌راستی بر ما مبارک باشد، همان‌طور که وضع‌کننده و صاحب آن خواسته است، باید به اعمال و ذکر‌ها و واجبات این روز بنگریم. با بررسی این امور، می‌‏توانیم معنا و مفهوم عید را دریابیم:

اولاً، همان‌گونه که می‌‏دانید، زکات فطره که زکات بدن و سلامتی جسم است و هر فردی باید آن را به مستحق بدهد.

ثانیاً، نماز عید که باید به جماعت خوانده شود، نه فرادی و پیش از آن باید تکبیرهایی گفته شود.

بنابراین، زکات، تکبیر، تهلیل، نماز فرادی و جماعت، از دستور‌ها و آموزه ‏های دینی است که ما را به هدف این عید و مقصود از مبارک بودن این ماه راهنمایی می‌‏کند. روشن است کسی که این عید را مقرر داشته است، از رهگذر این دعا‌ها و اعمال می‌‏خواهد به ما بفهماند که هدف او از تعیین این روز چیست. آیا می‌‏خواهد که ما لباس نو بپوشیم؟ یا شیرینی بدهیم؟ یا به دنبال امور ظاهری و صوری است که از حد لبخندهای مردم فرا‌تر نمی‌‏رود؟ یا اینکه معنایی ژرف‏‌تر از این‌ها اراده کرده است. چگونه می‌‏توانیم با بررسی اعمال این روز، به معنا و مفهوم ژرف آن پی ببریم؟

همان‌طور که می‌‏دانید، ما پیش از نماز صبح و پس از بیرون آمدن از خانه و هنگام حرکت به سوی مصلی و قبل از نماز عید و خطبه، ده‌ها بار این ذکر را می‌‏گوییم: «الله اکبر، لا اله الا الله.» به خودمان یادآوری می‌‏کنیم که خدا بزرگ است و معبودی جز او نیست. او ما را هدایت کرده و سربلندی از آن ماست. و چون خدایی که معبودی جز او نیست، ما را هدایت کرده است، پس ما در راه حق و خیر هستیم و همواره عزت مطلق داریم و راه هدایتی جز راه ما وجود ندارد.

پس [هنگام نماز] آیات سورۀ اعلی و شمس را می‌‏خوانیم. اگر این دو سوره را به طور دقیق بررسی کنیم، هدف عید و مفهوم عید برایمان روشن می‌‏شود. این هدف به‌روشنی در دعاهایی که ۹ بار در نماز خود تکرار کردیم، نمود می‌‏یابد: «اللهم اهل الکبریاء والعظمة واهل الجود والجبروت واهل العفو والرحمـة واهل التقوی والمغفرة» (بار خدایا،‌ ای کسی که سزاوار بزرگی و عظمت و سزاوار بخشندگی و قدرت و اهل گذشت و رحمت و اهل تقوا و آمرزندگی هستی.) ما خدا را با این چهار اسم و عنوان صدا زدیم و می‌‏دانید که انسان وقتی می‌‏خواهد پروردگارش را بخواند، او را به نامی که مناسب با نیاز و خواسته‏ اش باشد، صدا می‌‏زند. این از آداب دعاست و عادتی رایج است. شما وقتی می‌‏خواهید دوستی کسی را جلب کنید، او را «برادر» صدا می‌‏کنید و اگر می‌‏خواهید غیرت او را برانگیزید، نامی دیگر به کار می‌‏برید و عادت عرب بر این بوده است.

از آداب دعا این است که وقتی از خداوند متعال، رحمت و مهربانی می‌‏خواهیم، او را «یا رحیم» خطاب می‌‏کنیم. وقتی از او روزی می‌‏خواهیم، تعبیر «یا رازق» را به کار می‌‏بریم. وقتی از خدا می‌‏خواهیم از دشمن انتقام بگیرد، او را به نام «عزیز» و «منتقم» و «جبار» صدا می‌‏زنیم. همچنان‌که از ادب دعا این است که خطاب خود را با نام خاص «الله» بیان کند. خداوند نام‌های نیک و صفات والا و ممتازی دارد. وقتی می‌‏بینیم به ما دستور داده ‏اند که در این روز، خدا را با این چهار نام بخوانیم، مقصود از این خطاب برایمان روشن می‌‏شود. وقتی در این روز مبارک، در این روز عید، خدا را در نماز مورد خطاب قرار می‌‏دهیم و در اولین خطاب می‌‏گوییم: «اللهم اهل الکبریاء والعظمـة»، از این جمله چه می‌‏فهمیم، برادران؟ امروز ما پروردگارمان را نخست با خطاب «یا رازق» و «یا رحیم» و «یا کریم» صدا نمی‌‏کنیم، بلکه نخستین خطاب ما این است: «اللهم اهل الکبریاء والعظمـة.»

آیا در درک این معنای لطیف از این دعای مبارک با من همراهید؟ ما پیش از هر چیز نیاز داریم که بزرگی و عظمت خدا را مورد خطاب قرار دهیم، زیرا ما نیازمند تکیه‏ گاهی محکم‏‌تر از تکیه ‏گاه ‏های بشری و عظمتی فرا‌تر از عظمت ماده و سلاح و انسان هستیم.

ما امروز و هر روز نیازمندیم، زیرا بدون بخشندگی و بزرگی و پشتیبانی پروردگار، سزاوار احترام و تکریم نیستیم و اگر عظمت و بزرگی خدا همراه ما نباشد، در این دنیا هیچ ارزشی نداریم. ما پیش از هر چیز باید به جنبۀ کبریا و عظمت خداوند توجه کنیم، زیرا همواره به این جنبه نیاز داریم.

پس از آن نیاز داریم که بگوییم: «واهل الجود و الجبروت» و پس از آن بگویم «واهل العفو و الرحمـة.»

پیش از هر چیز، ما به عظمت و بزرگی و قدرت خدا نیاز داریم. نیاز داریم که عفو و رحمت نسبت به ما از سوی موجودی قدرتمند و بزرگ باشد، نه موجودی خوار و ضعیف. ما خدا را به این نام‏‌ها می‌‏خوانیم، زیرا می‌‏خواهیم این صفات را از او کسب کنیم. می‌‏خواهیم او را با اوصاف بزرگی و عظمت و بخشندگی و قدرت و عفو و مهربانی و تقوا و گذشت بخوانیم. بنابراین، مفهوم این عبارات این است که امام و وضع‏ کننده دین و اسلام، پیش از هر چیز می‌‏خواهد این ‏جنبه‏‌ها را در نفس ما به حرکت درآورد و به ما می‌‏گوید:‌ ای مسلمانان، هوشیار باشید که شما نخستین نیازتان این است که پروردگارتان را با اوصاف بزرگی و عظمت و سپس بخشندگی بخوانید، ولی بخشندگی نیز باید همراه جبروت و قدرت باشد.

پس از آن نوبت گذشت و رحمت و تقوا و آمرزش است، چرا که گذشت و رحمت و تقوا و آمرزشی که بدون کرامت و عظمت باشد، خواری و سرافکندگی و تسلیم است. چرا دین می‌‏گوید: «فَمَنِ اعْتَدَى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُواْ عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَى عَلَيْكُمْ.» و پس از آن به عفو و گذشت و رحمت فرمان می‌‏دهد و می‌‏گوید: «وَاَن تَعفُوا اَقرَبُ لِلتَّقوی.» چون اگر عفو و گذشت بر شما تحمیل شود، نوعی خواری و زبونی است. گذشت و مهربانی وقتی ارزشمند است که از سر قدرت باشد. تواضع و فروتنی نیز همین‌گونه است؛ اگر از انسانی بزرگ و مقتدر سر زند، ارزش دارد و گرنه فروتنیِ اسیر یا ناتوان یا انسان خوار و حقیر ارزشی ندارد. این طبیعت تواضع انسان بزرگ و محترم و مقتدر است که ارزشمند است. گذشت هنگام قدرت و بخشش در هنگام توانایی بر انتقام، ارزش دارد.

بنابراین، خطاب اول در دعا، این در را به روی ما می‌‏گشاید و به ما تذکر می‌‏دهد که‌ ای کسانی که امروز را عید گرفته ‏اید و می‌‏خواهید از آن برکت بجویید، پروردگار خود را به نام کرامت و عظمت و کبریا بخوانید، زیرا به کبریا و بزرگی نیاز دارید: «وَلِلَّهِ الْعِزَّة وَلِرَسُولِهِ وَلِلْمُؤْمِنِینَ.» پیش از آنکه به عفو و گذشت و رحمت او نیاز داشته باشید، به بزرگی و عظمت او نیاز دارید.

پس از آن می‌‏گوییم: «أسألُکَ بِحَقِّ هذا اليومِ الّذي جَعَلتَهُ لِلمُسلِمينَ عيداً وَلِمُحَمَّدٍ صَلّی الله عَلیه وَآلِهِ ذُخراً وَشَرَفاً وَکرامَـةً وَمَزيداً» (از تو می‌‏خواهم، به حق این روز، که آن را برای مسلمانان عید گرداندی و برای محمد (ص) ذخیره کردی و مایة شرف و کرامت او قرار دادی و چیزی فزون‌تر از این‌ها...) چرا این روز برای مسلمانان عید است و برای محمد (ص) خیر و مایۀ شرف و کرامت و بیش از آن؟ روزی با کرامت و شرفِ بیشتر، سرآغاز آثار و نتایج این روز است، چراکه عید فطر پس از یک ماه کامل روزه و عبادت و آمادگی است و نخستین دستاورد و نتیجه‏ ای که به ما می‌‏دهد، کرامت انسان و سربلندی انسان و اقتدار انسان است، زیرا ماه رمضان همان‌گونه که به ما گذشت و مهربانی می‌‏آموزد، استواری و قدرت و بزرگواری نیز می‌‏آموزد. چرا انسان از بزرگی و کرامت خود کوتاه می‌‏آید؟ چون ضعیف و ناتوان است. چرا انسان ضعیف است؟ چون نیازمند است.

بنابراین، ریشۀ ناتوانی و ضعف انسان در نیاز است. چرا انسان نیازمند است؟ چون [به آنچه دارد] عادت می‌‏کند و خو می‌‏گیرد و در برابر هر چیز احساس ضعف می‌‏کند. اگر وقتی به چیزی احساس نیاز می‌‏کرد، می‌‏توانست در برابر نیاز خود ایستادگی کند، احساس ضعف نمی‌‏کرد. رمضان ما را تمرین می‌‏دهد که این‌چنین باشیم. شما در ماه رمضان به چیزهایی رغبت داشتید، ولی از آن خودداری کردید و در طول یک ماه خود را تمرین دادید که تا اندازه ‏ای از این رغبت‏‌ها بی‏ نیاز شوید و تا حدودی در برابر نیازهای خود بی ‏اعتنا باشید. رمضان می‌‏خواهد شما را بر نیرومند بودن و برتری جستن در برابر نیاز‌ها و پایداری در برابر سختی‏‌ها و مشکلات عادت دهد. بنابراین، رمضان به ما برتری و پایداری و قدرت عطا می‌‏کند و در نتیجه، نخستین ثمرۀ رمضان کرامت و اقتدار ماست. نیازمند بودن ما علت ضعیف بودن ماست و نیازهای ما در اثر تسلیم شدن در برابر خواسته‏‌ها و تمایلات پدید می‌‏آید. اگر انسان خواسته‏‌ها و نیازهای خود را نادیده بگیرد و خود را از تمایلاتش بر‌تر بداند، قوی می‌‏شود.

چرا من زیر بار خفت و خواری می‌‏روم؟ چون دوست دارم زندگی کنم. اگر زندگی را، هرگونه که باشد، دوست داشته باشم و اگر جای خدا، زندگی خود را بپرستم، در نتیجه، زیر بار خفت و خواری می‌‏روم و از هر وسیله‏ ای کمک می‌‏گیرم تا زنده بمانم. اما اگر خود را از این زندگی بر‌تر بدانم و به آن بی ‏اعتنا باشم و نیازهای خود را کوچک بشمارم، قوی و محکم می‌‏َشوم. خلاصه اینکه برادران، هر اندازه نسبت به امور دنیایی راغب‏‌تر و نیازمند‌تر و تسلیم‏‌تر باشید، ضعیف و ضعیف‏‌تر می‌‏شوید. هر اندازه برای راحتی و آسایش خود، احترام و ارزش قایل باشید، عاجز و ناتوانید. هر اندازه برای خوردن و آشامیدن خود به آب و آتش بزنید، عاجزید. هر اندازه در بند خودخواهی و هوا و هوس خود باشید، ناتوانید. هر اندازه زندگی خود را دوست داشته باشید، درمانده ‏اید.

می‌‏دانید کی قوی می‌‏شوید؟ کی محترم و گرامی می‌‏شوید؟ وقتی بتوانید در برابر خوردن و آشامیدن، بی‏ اعتنا بایستید و خودخواهی و خودپسندی را در درون خود از بین ببرید. اگر بتوانید به کسی که به شما بدی کرده است، نیکی کنید و کینۀ خود را به فراموشی بسپارید، شما بر‌تر از کینه و قوی‏‌تر از خودخواهی خود هستید. اگر بتوانید دست یاری به سوی کسی که به شما بدی کرده است، دراز کنید و بدی‏ های او را نادیده بگیرید، ثابت کرده‏ اید که شما در اشتیاق به برقراری این رابطه قوی‏‌تر از اویید که از این رابطه می‌گریزد. اگر بتوانید از خوردن و نوشیدن درگذرید، دیگر بتِ خوردن و نوشیدن نمی‌‏تواند بر شما تسلط پیدا کند. اگر بتوانید در برابر ننگ و خواری از مرگ باکی نداشته باشید، زنده و قوی هستید و در راه زندگی و قدرت قرار دارید.

اما اگر بخواهیم با تمام وجود به نیاز‌ها و خواسته‏‌هایمان بچسبیم، بی‏ گمان خوار و ذلیل می‌‏شویم و بنا به تعبیر قرآن کریم، وقتی فراخوان جنگ داده می‌‏شود: «اثَّاقَلْتُمْ إِلَى الأرْضِ أَرَضِیتُم بِالْحَیَاة الدُّنْیَا مِنَ الاخِرَ›ِ» کسی که به زندگی دنیا، یعنی زندگی فرودین و پست، دل‌خوش باشد و زندگی آخرت را نادیده بگیرد [این‌چنین است.] اما باور به زندگی آخرت که مبتنی بر فداکاری و حفظ کرامت است، انسان را به موفقیت و قدرت و بزرگی می‌‏رساند. اما بدون این باور و با پایبندی شدید به خوردن و نوشیدن و وطن و لباس و آسودگی و خودخواهی و عواطف و در یک کلمه، تا زمانی که به زندگی دنیا دلبسته‏ ایم و نمی‌‏توانیم به اندازۀ سر مویی از آن کوتاه بیاییم، هیچ عزت و کرامت و سربلندی در کار نخواهد بود و حتی همین موقعیتی هم که داریم، برایمان باقی نخواهد ماند،‌ ای برادران!

بنابراین، عید پیش از هر چیز، به ما کرامت و بزرگی الهام می‌‏کند و با وجود کرنش در برابر نیازهای مادی، کرامتی وجود نخواهد داشت. برادران، اگر می‌‏خواهید راه دیگری برای رسیدن به عزت، بزرگی، فداکاری، دل‌بستگی، خشنودی به آخرت و خدا و دین پیدا کنید، هرگز پیدا نخواهید کرد. هر که می‌‏خواهد عزت و بزرگی را بدون کمک حاکمان و عظمت و بزرگی را بدون کمک عشیره و خویشان به دست آورد، باید از خواری نافرمانی خدا به عزت اطاعت او در آید. این حقیقت است. خدا و شرع نمی‌‏خواهند ما را برای اهداف خاص خود به کار گیرند، چراکه خدا بی‏ نیاز است و ما نیازمندیم. تنها راه پیش روی ما همین است.

زندگی بدون کرامت و بزرگی معنا ندارد و کرامت نیز جز با جان‌فشانی و دست برداشتن از کندی و تنبلی و درگذشتن از زندگی مادی دنیا به دست نمی‌‏آید. دل‌بستگی‏ های دنیا بسیار است و به هر اندازه که بتوانید از یکی از این قید‌ها خود را برهانید، بزرگ‌تر و والا‌تر هستید. درسی که عید به ما می‌‏دهد، این است. بر این اساس، ما تا زمانی که کرامت و بزرگی نداشته باشیم، عید نداریم. تا زمانی که فداکاری نداشته باشیم، عید نداریم. تا زمانی که کشور ما مستعمره و کرامت ما پایمال شده و نفس ما خوار و ذلیل شده باشد، عید نداریم. این چه عیدی است؟ در حالی که نخستین خطاب ما به پروردگارمان این است که: «ای کسی که سزاوار بزرگی و عظمت و سزاوار بخشندگی و قدرت هستی!» سپس می‌‏گوییم: «ای کسی که سزاوار گذشت و رحمت و تقوا و آمرزندگی هستی!»

ما در این روز، پس از آنکه یک ماه روزه گرفتیم و یک دورۀ تمرینی برای جهاد و پایداری در برابر نیاز‌ها پشت سر گذاشتیم تا بتوانیم بر نفس خود و دشمنانمان غلبه کنیم، در این روز روی به درگاه خدا می‌‏آوریم و از او می‌‏خواهیم که ما را برای بازگشت به کرامتمان و برای دفاع از کشور و مقدساتمان و برای رسیدن به مقامی که خود برای ما خواسته است، موفق گرداند.

«وَلِلَّهِ الْعِزَّةُ وَلِرَسُولِهِ وَلِلْمُؤْمِنِينَ.»