فهرست مطالب:

پیشگفتار
مقدمه

فصل اول
کار تعیین کنندۀ ارزش
افزایش ثروت
توزیع ثروت
ارزش اضافی
تجارت و ارزش اضافی
اصول و روش اسلام در توزیع ثروت
سهم کار و سرمایه و ابزار تولید در اسلام

فصل دوم
ویژگی های حقوق مالکیت در اسلام
مالکیت در اسلام۱
مالکیت در اسلام۲
مالکیت در اسلام۳
کار اعتقادی و کار اقتصادی
تفکیک ناپذیری احکام اقتصادی اسلامی
نظریۀ ارزش
دین و کارگر

فصل سوم
اسلام و مشکل اختلاف طبقاتی
اسلام و عدالت اجتماعی و اقتصادی
نمایه موضوعی

پیشگفتار کتاب

‌کتابی‌ که‌ پیش‌ روی‌ شماست، دفتر سوم‌ از مجموعۀ «در قلمرو اندیشۀ امام‌ موسی‌ صدر» است. عنوان‌ این‌ دفتر رهیافت‌های‌ اقتصادی‌ اسلام‌ و در بردارندۀ مجموعۀ مقالات‌ و گفتارهای‌ اقتصادی‌ امام‌ موسی‌ صدر است. 

دو دفتر پیشین، نای‌ و نی‌ و ادیان‌ در خدمت‌ انسان، مجموعۀ متنوعی‌ از گفتارهای‌ امام‌ موسی‌ صدر در موضوعات‌ متفاوت‌ بود. در این‌ دو دفتر به‌ مسائلی‌ همچون‌ دینداری‌ در دنیای‌ معاصر، انسان، عبادت‌ و مقاومت‌ پرداخته‌ شده‌ بود. مطالب‌ متنوع‌ این‌ دو کتاب، دست‌ کم‌ این‌ حسن‌ را داشت‌ که‌ خواننده‌ از زوایای‌ گوناگون‌ با ابعادِ‌ اندیشه‌ و شخصیت‌ امام‌ موسی‌ صدر آشنا شود و هم‌ بتواند منظومۀ فکری‌ او را فهم‌ کند. 

امام‌ موسی‌ صدر، افزون‌ بر تحصیلات‌ حوزوی‌ تا درجۀ اجتهاد، فارغ‌التحصیل‌ رشتۀ «حقوق‌ در اقتصاد» از دانشگاه‌ تهران‌ است. او گر چه‌ هیچ‌گاه‌ خود را متخصص‌ علم‌ اقتصاد نمی‌دانست، اما آگاهی‌ وی‌ از نظریه‌های‌ اقتصادی‌ رایج، که‌ از تحصیل‌ در دانشگاه‌ فراهم‌ آورده‌ بود، و شناخت‌ ژرف‌ او از احکام‌ اسلامی، باعث‌ شد که‌ می‌ان‌ نظام‌های‌ اقتصادی‌ سرمایه‌داری‌ و مارکسیسم‌ و آموزه‌های‌ اسلام‌ مقایسه‌ای‌ صورت‌ دهد و در این‌ می‌ان‌ رهیافت‌های‌ اقتصادی‌ اسلام‌ را روشن‌ سازد. او خود در این‌ باره‌ می‌گوید: 

من‌ کارشناس‌ اقتصادی‌ نیستم. مدرک‌ دانشگاهی‌ من‌ در رشتۀ اقتصاد است‌ و فارغ‌التحصیل‌ دانشکدۀ حقوق‌ در رشتۀ حقوق‌ در اقتصاد هستم، اما با همین‌ اندازه‌ تحصیلات، یعنی‌ لیسانس، می‌توانم‌ مسائل‌ کلی‌ اقتصاد را دریابم، و دربارۀ جزئیات‌ مسئله‌ ادعایی‌ ندارم. ما برای‌ تبیین‌ ایدئولوژی‌ به‌ اصول‌ کلی‌ اقتصاد نیاز داریم.  

از نگاه‌ امام‌ موسی‌ صدر، ما در اسلام‌ علم‌ اقتصاد نداریم، اما این‌ سخن‌ بدین‌ معنا نیست‌ که‌ اسلام‌ را با مسائل‌ اقتصادی‌ کاری‌ نیست، بلکه‌ به‌ عکس، با نگاهی‌ به‌ همۀ ابواب‌ فقه‌ می‌توان‌ رهیافت‌ اقتصادی‌ اسلام‌ و جهت‌گیری‌ اقتصادی‌ آن‌ را دریافت. در واقع، او روشی‌ میانه‌ را برای‌ دریافت‌ احکام‌ اقتصادیِ‌ اسلام‌ در پیش‌ گرفت؛ دو روش‌ دیگر نگاه‌هایی‌ افراطی‌ و تفریطی‌ به‌ احکام‌ اسلامی‌ است، که‌ یکی‌ بر آن‌ است‌ که‌ ما همۀ علوم‌ را در اسلام‌ داریم‌ و دیگری‌ می‌گوید علوم‌ جدید و احکام‌ اسلامی‌ متعلق‌ به‌ دو دنیای‌ کاملاً‌ متمایزِ‌ سنت‌ و تجدد هستند، و این‌ یکی‌ هیچ‌ راهی‌ به‌ دیگری‌ ندارد. در واقع‌ باید گفت‌ که‌ امام‌ موسی‌ صدر، با نگرش‌ جامع‌ خود، نه‌ راه‌ افراط‌ پیموده‌ و نه‌ راه‌ تفریط، بلکه‌ پیوندی‌ می‌ان‌ سنت‌ و مدرنیته‌ برقرار ساخته‌ است، و با توجه‌ به‌ اصول‌ اسلامی، پاسخ‌هایی‌ به‌ مسائل‌ جدید جامعه‌ می‌دهد. او خود می‌گوید: 

بی‌شک، همه‌ می‌دانیم‌ که‌ علم‌ اقتصاد از علوم‌ جدید به‌ شمار می‌رود. اما آدمی‌ می‌تواند از احکام‌ گوناگون‌ اسلام، مکتبی‌ اقتصادی‌ کشف‌ کند. به‌ بیان‌ دیگر، با نگاه‌ به‌ مکاتب‌ اقتصادی‌ جدید، درمی‌یابیم‌ که‌ اسلام‌ راه‌ روشنی‌ در اقتصاد در پیش‌ گرفته‌ و همۀ احکام‌ اقتصادی‌ اسلام‌ در این‌ روش‌ و مکتب‌ جای‌ می‌گیرد. 

کتاب‌ حاضر در سه‌ فصل‌ فراهم‌ آمده‌ است. فصل‌ نخست‌ مجموعۀ مقالات‌ فارسی‌ امام‌ موسی‌ صدر است‌ که‌ به‌ قلم‌ خود او در مجلۀ مکتب‌ اسلام‌ به‌ چاپ‌ رسیده‌ است، مجله‌ای‌ که‌ او همراه‌ با جمعی‌ از دیگر حوزویان‌ تأسیس‌ کرده‌ بود و در نوع‌ خود حرکتی‌ بدیع‌ در تاریخ‌ حوزه‌های‌ علمیه‌ به‌ شمار می‌آید. این‌ مقالات‌ در شماره‌های‌ نخستین‌ مجله‌ در سال‌۱۳۳۷ و۱۳۳۸ به‌ چاپ‌ رسیده‌ است. گفتنی‌ است‌ که‌ این‌ مقالات، همراه‌ با مقدمه‌ و توضیحاتی‌ از مرحوم، حجت‌الاسلام‌ والمسلمین‌ علی‌ حجتی‌ کرمانی، بار‌ها و بار‌ها به‌ چاپ‌ رسیده‌ بود. 

فصل‌ دوم‌ کتاب، گفتارهای‌ اقتصادی‌ امام‌ موسی‌ صدر در لبنان‌ است. بخش‌ عمدۀ این‌ فصل‌ درس‌گفتارهای‌ وی‌ برای‌ اعضای‌ ارشد جنبش‌ امل‌ است. امام‌ موسی‌ صدر در این‌ درس‌گفتار‌ها بر آن‌ بود تا کادرهای‌ جنبش‌ امل‌ را با روح‌ احکام‌ اسلامی‌ آشنا کند. از این‌ رو بخشی‌ از این‌ درس‌ها را به‌ مباحث‌ اقتصادی‌ اختصاص‌ داد. تاریخ‌ تقریبی‌ این‌ گفتار‌ها سال‌های ‌۱۹۷۵ تا ۱۹۷۸ (۱۳۵۴ تا ۱۳۵۷) است. اما مقالۀ «دین‌ و کارگر» متن‌ سخنرانی‌ امام‌ موسی‌ صدر در کلیسای‌ «الایقونۀ العجائبیة» به‌ مناسبت‌ روز جهانی‌ کارگر است. 

فصل‌ سوم‌ کتاب‌ نیز دو مقالۀ جامعه‌شناختی‌- اقتصادی‌ است، که‌ در یکی‌ مسئلۀ اختلاف‌ طبقاتی‌ و راه‌ حل‌ اسلام‌ برای‌ آن‌ و در دیگری‌ مبحث‌ عدالت‌ اقتصادی‌ و اجتماعی‌ مورد بررسی‌ قرار گرفته‌ است. 

مسئلۀ دیگری‌ که‌ باید بدان‌ اشاره‌ کرد، ارزش‌ تاریخی‌ این‌ مباحث‌ است. امروزه‌ حوزه‌ها طلاب‌ بسیاری‌ را تربیت‌ کرده‌ است‌ که‌ با علوم‌ جدید از جمله‌ اقتصاد آشنایند. اما در آن‌ روزگار حضور در دانشگاه‌ و پرداختن‌ به‌ مسائلی‌ همچون‌ اقتصاد در می‌ان‌ حوزویان‌ رایج‌ نبود. این‌ مباحث‌ با گذشت‌ حدود نیم‌ قرن، هنوز نکات‌ بدیع، خواندنی‌ و آموختنی‌ بسیار دارد، که‌ هم‌ متخصصان‌ علوم‌ اقتصادی‌ و اسلامی‌ و هم‌ قاطبۀ علاقه‌مندان‌ به‌ شناخت‌ ژرف‌تر احکام‌ اسلامی‌ می‌توانند از آن‌ها بهره‌مند شوند. 

لازم‌ به‌ ذکر است‌ که‌ همۀ توضیحات‌ پاورقی‌ها و استخراج‌ منابع‌ از اینجانب‌ است. و در پایان‌ از جناب‌ آقای‌ دکتر سید کاظم‌ صدر که‌ همۀ مقالات‌ کتاب‌ را از نظر گذارندند و برای‌ تصحیح‌ اصطلاحات‌ و ترجمه‌ رهنمودهایی‌ سودمند دادند، صمیمانه‌ سپاسگزارم. 

‌مهدی‌ فرخیان‌
 ‌پاییز۱۳۸۶