به گزارش روابط عمومی مؤسسۀ فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر، دهمین نشست ماهانۀ اندیشه و عمل، با موضوع روش‌شناسی تفسیر امام موسی صدر، با سخنرانی حجت الاسلام والمسلمین ایازی، دوشنبه پنجم خرداد در مؤسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر برگزار شد.

حجت الاسلام ایازی، قرآن پژوه و مدرس حوزه و دانشگاه در ابتدا به مسئلۀ تأثیر شرایط مفسر اشاره کرد و گفت: امروز در بررسی تفسیر، پرسش نخست این است که مفسر چه کسی است؟ چه دانش و شخصیت روحی، روانی و تربیتی دارد؟ چراکه در بررسی تفاسیر می‌بینیم که مفسران با صبغه‌های مختلف تفسیری ظهور کرده‌اند که متأثر از عوامل نامبرده است. وقتی روش و مبنای فردی را بررسی می‌کنیم نمی‌توان شخصیت فرد را نادیده گرفت.

وی سپس به توصیف شخصیت امام موسی صدر پرداخت: امام صدر شاگرد علامه طباطبایی بودند. شاگرد فقهای مبرز عصر بودند و با کسانی حشر و نشر داشتند که اندیشه‌های اجتماعی و فرهنگی داشتند. ایشان درباره اصلاح حوزه می‌اندیشیده و برای آن طرح داشته است. بنابراین،  درباره کسی صحبت می‌کنیم که در دوره معاصر جزء نواندیشان دینی است، کسی که دغدغۀ چگونگی بهتر عرضه شدن دین را دارد. شخصیت امام موسی صدر شخصیتی مبتنی بر تفاهم، گفت‌و‌گو و فرهنگ اقناع بوده است. ایشان حتی وقتی که می‌خواهد در مورد امور غیبی صحبت کند به شیوه‌ای دلنشین و قابل فهم می‌گوید و مشخص است که مخاطبش را می‌شناسد و می‌خواهد با او ارتباط برقرار کند.

ایازی تأکید کرد، در بررسی روش تفسیری امام نباید به  دو جلد تفسیر قرآن وی اکتفا کرد بلکه باید مجموع آثار وی را که به قرآن استناد شده است، اثر قرآنی در نظر گرفت.

هدف تفسیر امام صدر تربیت است

حجت الاسلام والمسلمین ایازی برای معرفی کلی تفسیر امام موسی صدر به دو نکته اشاره کرد: اول اینکه تفسیر ایشان اهداف تربیتی دارد و امام به دنبال ایجاد پلی بین قرآن و مخاطب است. دوم، بعد اجتماعی تفسیر امام است.

وی توضیح داد: سید جمال اسدآبادی که دغدغه وضعیت مسلمانان را داشت، صد سال قبل، از بازگشت به قرآن گفت و امام صدر تداوم بخش این جریان در تفسیر قرآن است و می‌خواهد کاری کند که آموزه‌های قرآن در زندگی معنا و کاربرد داشته باشد. 

ایازی دو اثر تفسیری امام صدر را با هم مقایسه کرد و گفت: از آنجایی که آقای صدر مخاطب را در صحبت در نظر می‌گرفته، دو اثر تفسیری ایشان در لحن و ادبیات با هم متفاوت است: حدیث سحرگاهان که صحبت‌های مطرح شده در رادیوست و شکل عمومی تری دارد و لحن کتاب برای زندگی که برای افراد خاص‌تر بیان شده، کمی تخصصی‌تر است. 

تفسیر امام موسی صدر فرامذهبی است

قرآن پژوه برجستۀ حوزه و دانشگاه، فرامذهبی بودن تفسیر امام صدر را ویژگی‌ای دانست که مشابهش در آثار مفسران بعد از ایشان دیده می‌شود.

وی تشریح کرد: هدف آقای صدر به راه انداختن دعوای مذهبی و ایجاد جبهه بندی مذهبی نبود. ایشان آقای بروجردی را درک کرده بود که بنیانگذار تقریب مذاهب است. در عین حال ایشان فرزند آیت‌الله صدر نیز هست که همین نگاه و رویکرد را داشته است. چنین شخصیتی با این رویکرد وقتی وارد جامعه‌ای مانند لبنان می‌شود، مقبول مسیحیان و اهل سنت هم می‌شود و در‌‌ همان حال که در مسجد شیعیان سخنرانی می‌کند، به کلیسا و مراکز اهل سنت هم می‌رود. 

به اعتقاد امام صدر در تفسیر نباید مقلد بود

حجت الاسلام ایازی ویژگی دیگر نگاه امام صدر به تفسیر را قایل نبودن به تقلید برشمرد و گفت: ایشان معتقد نبود که فقط مفسران نخستین حق تفسیر داشتند و ما باید صرفاً پیرو آن‌ها باشیم و نتیجۀ این دیدگاه این است که در تفسیر به دانش و آگاهی‌های جدید نیز وابسته ایم. 

ایازی ادامه داد: نکتۀ دیگر این است که ایشان می‌گوید معنای تأمل در قرآن صرفاً توجه به نص نیست، بلکه توجه به واقعیت‌های بیرونی است.

وی سپس نمونه‌ای از نگاه اجتماعی امام موسی صدر را بیان کرد و گفت: ایشان در بحث انفاق می‌گوید در انفاق صحبت از پاداش اخروی شده، اما می‌توان برای آن پاداش دنیوی هم قایل شد. کسی که انفاق می‌کند از امنیتی که در اثر این حرکت به وجود می‌‌اید بهره‌مند می‌شود. 

امام موسی صدر معتقد به تفسیر عصری است

ایازی امام موسی صدر را معتقد به تفسیر عصری دانست و آن را نو شدن تفسیر معنا کرد.

وی به نظر علامه طباطبایی دربارۀ لزوم تفسیر هر دو سال یک بار قرآن نیز اشاره کرد: این ویژگی را حتی می‌توان در تفسیر آقای صدر هم دید: به نظر می‌رسد زمان بیان دو کتاب نفسیر ایشان متفاوت از هم است. ایشان تعبیری دارد که می‌گوید ما بعد از خداوند باید قرآن را بشناسیم و حتی پیامبر را از طریق آن می‌شناسیم. 

مبانی تفسیری امام موسی صدر

ایازی مبانی تفسیری را اصول، پایه‌ها و پیش فرض‌های مفسر تعریف و به چند مورد از مبانی تفسیری امام موسی صدر اشاره کرد و گفت: ویژگی اول آقای صدر این است که می‌گوید اختلاف فهم‌ها به اختلاف معلومات باز می‌گردد و یکی از دلایل اختلاف تفسیر‌ها، اختلاف دانش مفسران است. مبنای دوم ایشان این است که می‌گوید قرآن ذومراتب است؛ در یک زمان به نحوی صحبت کرده و در زمان دیگر به شیوه‌ای دیگر. برای نمونه این تفاوت را می‌توان در سوره‌های مکی و مدنی یا سوره‌های مکی اولیه و متأخر دید. 

ایازی خردگرایی در تفسیر را ویژگی سوم نگاه امام صدر دانست و ایشان را عقل گرا خواند.

وی گفت: برای نمونه تفسیر ایشان در حوزه معانی بسیار پیچیده مانند قضا و قدر به شیوه‌ای است که قابل قبول و قابل استدلال باشد. 

استاد حوزه و دانشگاه معناشمولی قرآن را مبنای دیگر امام صدر دانست و آن را وجود همزمان معانی مختلف در یک آیه معنا کرد.

روش تفسیری امام موسی صدر

حجت الاسلام والمسلمین ایازی در این بخش از سخنانش با توجه به کمبود وقت به چند ویژگی روشی تفسیر امام صدر به اختصار اشاره کرد.

وی ابتدا گفت: روش تفسیری آقای صدر مانند استادش، علامه طباطبایی روش قرآن به قرآن است اما این دو، روش‌های متفاوتی دارند: روش علامه این است که با استفاده از یک آیه برای آیه‌ای دیگر استناد درست کند، چراکه آیه احتمالات مختلف دارد و ایشان تلاش می‌کند تعیین کند کدام احتمال قوی‌تر است. به این شیوه، تفسیر قرآن استنادی می‌گوییم. ولی هدف آقای صدر تحلیل آیه است. یعنی آیه را تبیین کند، آثار و نتایجش را بگوید و بیان کند که چرا به شیوه موجود بیان شده است. ایشان از تحلیل استفاده می‌کند و این تحلیل  در اینکه مخاطب پیامی برای زندگی بگیرد مؤثر است.

وی افزود: برای مثال، ایشان در تفسیر سورۀ فلق به بحث حسد اشاره می‌کند و آن را صفتی می داند که می توان از آن پیشگیری کرد. از آنجایی که حدود چهل سال قبل، کتاب حسد آیت الله سید رضا صدر را خوانده‌ام، برداشتم این است تحلیل سید رضا صدر در برادرش، آقای صدر تأثیر گذاشته است. 

ایازی ویژگی دوم امام را نوع مواجهۀ ایشان با روایات دانست و گفت: آقای صدر روایاتی را که استفاده کرده است، در جایی تحلیل و تفسیر می‌کند و  در واقع تلاش می‌کند آیه قرآن و روایت را در کنار هم جمع کند و در جایی روایت را تأویل می‌کند و در جای دیگر نقد.

آخرین نکته‌ای که سخنران نشست به آن اشاره کرد نقد اندیشه‌های خرافی در تفسیر امام موسی صدر بود. 

جلسه با پرسش و پاسخ به پایان رسید. 

حاشیه نوشت: 

ـ در ابتدای نشست، آیات ابتدایی سورۀ «علق» قرائت شد و مهدی فرخیان، در سخنانی با تبریک فرا رسیدن بیست و هفتم رجب و سالروز بعثت پیامبر اسلام، در سخنانی کوتاه به تفسیر امام موسی صدر از این آیات اشاره کرد.

- استقبال از این نشست و مباحث مطرح شده در آن، بسیار خوب بود و استقبال حاضران از بحث ارائه شده به نحوی بود که پیشنهاد تمدید تعداد جلسات مربوط به این بحث مطرح شد. 

- کتاب‌های تفسیری امام موسی صدر در پایان جلسه معرفی و به علاقه مندان عرضه شد. 

- درس گفتارهای اندیشه و عمل امام موسی صدر دوشنبه اول هر ماه، در موسسه برگزار می‌شود و شرکت در آن برای همۀ علاقه مندان آزاد است.