ششمین درس گفتار ماهانه اندیشه و عمل امام موسی صدر، با موضوع نقش امام موسی صدر در استمرار جنبش احیای فکر دینی با سخنرانی استاد محمد جواد صاحبی روز سه شنبه دوم مهر ۱۳۹۲ برگزار شد.
به گزارش روابط عمومی مؤسسۀ فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر، محمدجواد صاحبی سخنانش در این درس گفتار را با توضیح مفهوم اصلاح و احیا آغاز کرد. وی گفت: احیا در فرهنگ اسلامی ما مفهومی آشناست؛گاه منظور احیای طبیعت است که در آیاتی از قرآن و بابی از فقه هم منعکس شده است و‌گاه، منظور احیای انسان است. این احیا گاهی پس از مرگ است و گاهی استعاره‌ای است از احیای جامعه‌ای که ارزش‌های انسانی در آن کمرنگ شده است. کسانی که چنین رسالتی را اجرا می‌کنند، احیاگر خوانده می‌شوند. با این تعبیر انبیا و اولیای الهی همه احیاگرند.
وی افزود: آیات بسیاری در این زمینه است که هم به این بیدارگری و آگاهی بخشی اشاره شده است و هم از مردم خواسته شده است که به این احیاگران دل بسپارند و پیام آنان را مغتنم بشمارند.
صاحبی ادامه داد: کار پیامبر اصلاح جامعه است. اصلاح در اینجا مقابل فساد است. اصلاح به معنی به سامان آوردن و مرتب کردن و افساد ایجاد نابسامانی است. بنابراین، انبیا و اولیای الهی هم احیاگرند و هم اصلاح‌گر.
اصلاح در مقابل انقلاب
وی سپس به آسیب‌شناسی مفهوم اصلاح‌گری پرداخت و اظهار داشت: در دهه‌های اخیر رفورم و رفورمیست اصلاح و اصلاح‌گری ترجمه شد و مفهوم اصلی این مفاهیم تغییر کرد. در نتیجه، هر‌گاه از اصلاحات صحبت شد در مقابلش انقلاب مطرح شد. علت آن حضور فرهنگ چپ و مارکسیستی در نیم قرن اخیر است که حتی در جوامع اسلامی نیز حضور و نفوذ داشتند. مارکسیست‌ها انقلاب را لازمۀ تکامل تاریخ می‌دانند و می‌گویند هرگونه اصلاح مانع از دگرگونی اساسی است و باعث حفظ نظام موجود می‌شود. صاحبی تصریح کرد: این برداشت باعث شده است اصلاحات تا حدودی محکوم شود. در نسل گذشته ما برخی متأثر از این جریان بودند و لذا نسبت به این مفهوم بسیار حساس بودند. به این دلیل حتی با اصلاحات جزئی نیز مخالفت می‌کردند، چراکه بر اساس عقاید مارکسیست‌ها تضادهای جامعه را باید بالا برد تا جامعه دچار انقلاب شود و کسی که مصلح است و دست به اصلاح می‌زند، در حقیقت حرکت پیشرو انقلابی را با تأخیر مواجه می‌کند.
صاحبی تأکید کرد: این برداشت با معنای اصلاح اسلامی ناسازگار است؛ یک مسلمان موظف است در هر اندازه‌ای که ممکن است دست به اصلاح بزند. اما با نگاه مارکسیستی تمام این تلاش‌ها منفی و مانع رشد تعبیر می‌شود.
امام موسی صدر مصلحی به مفهوم واقعی آن است
این استاد دانشگاه دربارۀ امام موسی صدر گفت: کسانی مانند امام موسی صدر به مقتضای سرچشمه‌هایی که از آن سیراب شده‌اند، عمل می‌کنند. امام صدر در حوزه‌های دینی قم و نجف رشد کرده است. از خاندانی برجسته از عالمان دینی برخاسته است و شاگرد علمای بزرگ و برجسته‌ای بوده است. وی از همۀ این‌ها برای خودش اندوخته‌هایی داشته است و طبیعی است که مصلحی به مفهوم واقعی باشد.
وی ادامه داد: امام موسی صدر تلاش کرده است در هر جا نقش اصلاحی داشته باشد؛ اصلاح در دین با بازسازی تفکر دینی و اصلاح در جامعه. لذا، وقتی وارد لبنان می‌شود، حمایت از محرومان در سرلوحۀ برنامه‌هایش قرار می‌گیرد و کسانی که متأثر از دیدگاه چپ بودند این حرکت‌ها را برنمی‌تابیدند و آن را مانعی سر راه انقلاب می‌دانستند. برای مثال امام تشخیص می‌داد برای جلوگیری از ظلم بیشتر یا آزادی زندانیان با شاه ملاقات کند؛ از نگاه انقلابی چپی این حرکت محکوم است.
مصلحان محدود به روش نیستند
صاحبی دربارۀ نگاه و منش مصلحان گفت: مصلحان حدی برای فعالیتشان قائل نیستند. هرجا که بتوانند ظلم را کاهش دهند، وارد عمل می‌شوند. سید جمال اسدآبادی هم متهم بود که چرا با شاهان دیدار می‌کند. این انتقاد از ذهنیت غلط ناشی می‌شود که هدف را در نظر نمی‌گیرد که اگر هدف سامان دادن به امور مسلمانان و کاستن از ظلم باشد، این کار وظیفه‌ای دینی است. امام موسی صدر یک مصلح است و در هر کجا و به هر میزان که بتواند تأثیری بگذارد، کوتاهی نمی‌کند؛ چه محرومان لبنان باشند و چه نیروهای سیاسی ایران و چه تعامل با مراجع. به همین دلیل می‌بینیم که امام موسی در تعامل با مراجع قائل به خط قرمزی نیست و با همۀ آنان تعامل دارد.
وی ادامه داد: این نگاه انقلابی که می‌خواست با دامن زدن به تضاد‌ها و تقابل‌ها جامعه را به مرز انفجار برساند و برای چنین هدفی به خشونت هم متوسل می‌شد، همین نگاه و برداشت را از قرآن هم داشت. افرادی که در لبنان تحت تأثیر این نگاه برخاسته از چپ بودند، سیرۀ نظری و عملی امام موسی صدر را برنمی‌تافتند.
صاحبی بیان کرد: مصلح به نتیجه فکر می‌کند و هدف و آرمانش را مدنظر دارد و اینکه رفتارش چه آثاری دارد. اما کسی که انقلابی به مفهوم چپی آن است، صرفاً این موضوع را در نظر می‌گیرد که آیا در قالب ایدئولوژی حرکت کرده است یا خیر. بسیاری از اختلافات در همین مسئله است.
اصلاح اسلامی رفورمیسم نیست
صاحبی تصریح کرد: قرار دادن اصلاح‌گری معادل رفورمیسم انحرافی بود که در فرهنگ اسلامی اتفاق افتاد. اصلاح اسلامی رفورمیسم نیست؛ انقلاب و امر به معروف هر کدام مرحله‌ای از اصلاح است. وقتی در جامعه‌ای همۀ نهاد‌ها فاسدند و امیدی به اصلاح نیست باید تار و پود جامعه از نو ایجاد شود. این انقلاب است.
وی ادامه داد: امام صدر اصلاح را در چارچوب اسلامی دنبال می‌کند. او نوگرا نیست که صرفاً بخواهد حرف‌های جدید مطرح کند؛ پدیده‌ای که در قرن اخیر در کشورهای اسلامی شاهد آن بودیم که عده‌ای تلاش کردند مفاهیمی را از نو تعریف کنند. این پدیده نیز یکی از خلط‌های بین تجددگرایی و اصلاح‌طلبی است. جریان اصلاح فکر دینی متفاوت از جریان نوگرایی است.
صاحبی در ادامه تفاوت بین نوگرا و مصلح را بیان کرد: برای نوگرا اصل مدرنیسمی است که در قرن ۱۹ و ۲۰ در کشورهای مختلف شکل گرفته است و می‌خواهد آن را مقبول طبع مسلمانان کند و برخی از این افراد نوگرا مسلمانانی بودند که شور دینی و انگیزه‌های اسلامی داشتند اما معتقد بودند اسلام برای عقب نماندن باید خودش را با زمان هماهنگ کند و این یعنی تسلیم شدن در برابر آنچه در فرهنگ و تمدن جدید عرضه شده است.
وی افزود: اما صدر و بسیاری مصلحان می‌گفتند اسلام باید با مقتضیات زمان همراه شود اما با روشی که خود اسلام معرفی کرده است. مصلحان بزرگ اجتهاد را کلید راه معرفی کردند؛ اقبال لاهوری در کتاب احیای تفکر دینی از اجتهاد سخن می‌گوید و آن را موتور حرکت اسلام می‌خواند اما در ذکر مصادیق اشتباه می‌کند.
تفاوت امام موسی صدر با اقبال لاهوری
صاحبی در ادامه به ویژگی‌ها نگاه امام موسی را بررسی کرد. وی گفت: امام موسی صدر عالمی دینی است و تعریفش از اجتهاد همان تعریف سنتی است. یعنی نهایت کوشش برای استنباط حکم شرعی. امام اگاهانه از احکام ثابت و متغیر صحبت می‌کند؛ احکام ثابت در بستر زمان تغییر نمی‌کنند اما برخی احکام متغیرند و دایر بر موضوعاتی در زمان خاص خودش. آقای صدر برخی احکام ازدواج و طلاق را مثال می‌زند که با تغییر شرایط جامعه تغییر می‌کند.
امام موسی صدر استادانه بر اساس مبانی دینی به امور جدید پاسخ می‌دهد
صاحبی دربارۀ نگاه امام موسی صدر گفت: امام موسی صدر استادانه بر اساس مبانی دینی به امور جدید پاسخ می‌دهد و می‌گوید در برخی موارد باید منابع را بازبینی کنیم و منابع فقهی نیز نیاز به بازنگری دارد. آنچه از احادیث و اجماعات نقل می‌شود‌گاه صرفاً ادعاست و سند و مدرک محکمی ندارد. اگر منابع بازنگری شود، با اجتهاد می‌توانیم احکام جدید و متناسب با عصر استخراج کنیم و در واقع بن‌بستی وجود ندارد. بسیاری از موضوعات در بستر زمان تغییر می‌کنند و حکم هم به تناسب آن عوض می‌شود. کسی که حکم قدیم را برای موضوع جدید صادر می‌کند یا‌شناختی از حکم و موضوع ندارد یا از تطبیق آن عاجز است و در بسیاری از امور این اتفاق افتاده است.
صاحبی تصریح کرد: بسیاری از دریافت‌های آقای صدر همین‌گونه است. برای مثال اعتقاد ایشان به پاک بودن ذبیحه اهل کتاب و طهارت آنان در سیره عملی ایشان قابل تشخیص است.
تفاوت نگاه امام موسی صدر و محمد عبده
وی سپس به بررسی عقیده امام موسی صدر و محمد عبده پرداخت و گفت: امام می‌گوید عبادات و معاملات هر دو باید با قصد قربت باشند و در این صورت هر دو عبادت‌اند. عبده می‌گوید عبادات تأسیسی‌اند، یعنی شرع آن را تأسیس و تایید کرده است. بسیاری از عبادات تعبدی‌اند و ملاکشان برای انسان قابل کشف نیست. در حالی که معاملات اموری عرفی‌اند که ملاکشان با عقل قابل کشف است... این موضوع در سخنان امام موسی صدر مجمل بیان شده است اما استنباط بنده این بود که ایشان بین معاملات و عبادات تفکیکی قایل نمی‌شود.
صاحبی ادامه داد: آنچه امام را در نظر ما ممتاز می‌کند این است که وی عالمی دینی است و می‌خواهد با متد اجتهاد اسلام را با متقضیات زمان تطبیق دهد.
وی تصریح کرد: اگرچه سیرۀ نظری ایشان چندان زیاد نیست اما در سیره عملیشان نکات بسیار زیاد قابل استفاده‌ای وجود دارد که پیشنهاد می‌کنم این نکات در مجموعه‌ای جمع‌آوری شود که قطعاً مجموعه پربهایی خواهد شد.
امام موسی صدر و همگرایی مذهبی
صاحبی همگرایی مذهبی را یکی از ویژگی‌های برجسته امام موسی دانست و افزود: همگرایی مذهبی در دو سده اخیر همواره آرمان مصلحان بوده است. همگرایی درک درست از زمانه و سعه صدر نیاز دارد و آنچه مهم است، اخلاق تعامل و همراهی با مذاهب است که گمشده امروز ماست. امام موسی صدر همین مسیر را طی کرده است. برای مثال وقتی ایشان می‌خواهد درباره افتتاح و انسداد اجتهاد در شیعه و سنی سخن بگوید، می‌گوید مشهور است که اهل سنت معتقدند باب اجتهاد مسدود است و شیعه معتقد است که اجتهاد مفتوح است.
صاحبی تصریح کرد: این موضوع را گاهی علمای ما مورد مذمت قرار می‌دهند و به عقیده شیعه افتخار می‌کنند. امام موسی صدر همین مطلب را می‌گوید اما با ظرافتی خاص؛ می‌گوید برادران اهل سنت حق داشته‌اند که در این چهار مذهب محدود شده‌اند. برای اینکه اجتهاد وسیله سوءاستفاده خلفا و پادشاهانی می‌شد که التزامی به شرع نداشته‌اند؛ با این ادبیات کسی که پیرو این مذاهب اربعه است هم واقعیت را می‌پذیرد و هم می‌پذیرد که باب اجتهاد باید باز باشد.
وی تأکید کرد: امام موسی صدر این ادبیات را در خود نهادینه کرده بود. چیزی که متأسفانه امروز بسیار از آن فاصله گرفته‌ایم و با خودمان به گونه‌ای سخن می‌گوییم که گویی دشمنان مخاطبمان است.
پرسش و پاسخ
در ادامه جلسه پرسش و پاسخ برگزار شد. در این قسمت درباره اصلاحی بودن یا انقلابی بودن حرکت امام حسین سؤال شد که استاد صاحبی پاسخ داد: انقلابی بودن منافاتی با اصلاح طلب بودن ندارد. انقلاب مرحله‌ای از اصلاح است. حرکت سیدالشهدا حرکتی اصلاحی است. انقلاب مقدماتی دارد. انقلاب اصلا کار فرد نیست، جامعه انقلاب می‌کند نه یک فرد و اینجامعه است که باید دچار تحول شود. بر این اساس می‌توان گفت امام حسین حداقل در کوتاه مدت در صدد انقلاب نبوده است.
درباره تداخل عقل و نفع در قضاوت افراد نیز سؤال شد. صاحبی تصریح کرد: عقلی که منفعت‌طلب است، همان وسوسه شیطانی است که به جای عقل اشتباه گرفته می‌شود. عقل به تعبیر امیرمؤمنان رسول باطنی است که خدا با آن پرستیده می‌شود.
نبود آقای صدر خسارتی است که هرگز جبران نخواهد شد
صاحبی در پاسخ به سؤالی درباره اینکه جامعه ما از فقدان امام موسی صدر چه ضربه‌ای خورده است و آیا جایگزینی برای وی نبود، گفت: من این تعبیر را که امام موسی صدر به جامعه شیعه محدود شود، مفید نمی‌دانم؛ امام برای امت اسلامی بود و نبود او خسارتی است برای همه این امت. نبود آقای صدر خسارتی است که هرگز جبران نخواهد شد. امروز بیش از هر زمانی به او نیازمندیم. فاصله بین امام و دیگران زیاد است. کسی که در خانه‌اش نشسته است و به درس اکتفا کرده است با کسی که ملت‌های مختلف از برکات وجودش بهره‌مند بودند، قابل قیاس نیست.
امروز به سیره اخلاقی امام موسی صدر نیازمندیم
وی ادامه داد: سیره اخلاقی امام موسی صدر یکی از موضوعاتی است که باید درباره‌اش کتاب تألیف شود. امروز بسیار به این سیره نیازمندیم. در این جنبه ما مشکلاتی داریم. متأسفانه علی‌رغم ادعاهای اهل علم امروز کاستی‌هایی را می‌بینیم که امام موسی صدر در آن زمینه‌ها ممتاز بودند. جامعیت امام صدر را در علم و اخلاق و سعه صدر امروز کمتر در یک نفر مشاهده می‌کنیم و هر روز از نبود ایشان خسارت می‌بینیم.
در ادامۀ جلسه، پرسش و پاسخ نیز برگزار شد و اعلام شد موضوع این نشست در جلسه ماه آینده پی گرفته می‌شود.
درس گفتارهای اندیشه و عمل امام موسی صدر دوشنبه اول هر ماه در موسسه امام موسی صدر برگزار می‌شود و حضور برای عموم علاقه‌مندان آزاد است.