امام صدر به خوبی می دانست که موضوع فقه، افعال مکلفان است و خود فقه نیز تئوری زندگی انسان مسلمان از گهواره تا گور. بنابراین، وحدت حقیقی در صورتی عینیت می یابد که در محور فقه بروز و ظهور داشته باشد، در غیر این صورت وحدت، صوری و ناپایدار خواهد شد. او به این وحدت ایمان راسخ داشت و آن را قابل عمل و اجرا می دانست.

ایشان وقتی در پنجمین کنفرانس مجمع بحوث اسلامی، طرح مدونی را در این خصوص به حاضران ارائه کرد، بی هیچ استبعادی مورد استقبال اندیشمندان و فقهای شیعه و سنی جهان اسلامی قرار گرفت. امام موسی صدر چند سال پیش از آن، در نامه خود خطاب به شیخ حسن خالد در این باره می نویسد:

«مثلا می توان این پیشنهاد را بررسی کرد که در رؤیت هلال، به طریق نوین علمی و تعیین زاویه دید هلال در افق تکیه و روز عید را با دقت علمی مشخص کنیم تا همه مسلمانان در یک روز عید داشته باشند و در بسیاری دشواری ها صرفه جویی شود و از لحاظ تعطیل و دید و بازدید، دشواری های ناشی از تعدد روزهای عید را نداشته باشیم، نیز می توان شکلی از اذان را که برای همگان مورد قبول باشد، بررسی کرد».

وحدت فقهی در نگاه امام موسی صدر، گوهر گرانبهایی بود که هرگز در تلاش برای تحقق آن در جوامع اسلامی شک نکرد. او در زمان مرجعیت استادش آیت الله بروجردی، از نزدیک شاهد نور افشانی این گوهر و عینیت یافتن بخش کوچکی از این مهم شده بود؛ از این رو خود و امت اسلامی را در چند قدمی وحدت فقهی می دید.

فقیه بزرگ آیت الله بروجردی که نسبت به مسئله وحدت فقهی نظر مثبت داشت، در یک اقدام جدی، حدود چهار صد فتوای فقهی و احکام مربوط به مناسک حج را به نقل از امام صادق(ع) که از طریق اهل تسنن، کتب صحاح سته و غیر آن نقل شده و مورد قبول علمای شیعه بود، برای پادشاه عربستان می فرستد تا این کنگره عظیم جهانی طبق روایات و مبانی مشترک و مورد قبول فریقین، به صورت هماهنگ برگزار شود و از این تجلی گاه توحیدی، بیشترین بهره برداری به نفع جهان اسلام و مسلمانان انجام پذیرد.

این فتاوا و احکام که طی نامه ای ارسال شده بود، در آن ایام مورد استقبال محافل علمی و شخصیت های مذهبی جهان اسلام قرار گرفت و متن کامل آن در مجله «رسالة الاسلام» ارگان دار التقریب بین المذاهب الاسلامیه و روزنامه ها و مجلات عربستان انتشار یافت.

در نظر امام موسی صدر شرط اساسی عینیت یافتن وحدت فقهی، در مرحله نخست به همت همه جانبه اندیشمندان و رهبران جهان اسلام نیاز دارد.

اگر رهبران مذاهب اسلامی، به ضرورت این مسئله ایمان داشته باشند و در این راه تلاش کنند، امت اسلام به زودی از ثمرات سرنوشت ساز آن بهره مند خواهند شد. به همین دلیل او در بخش پایانی نامه خود به شیخ حسن خالد، همه صاحبان وجدان های بیدار و نیات خیر را در راه احیای این ارزش گرانبهای اسلامی، به همکاری و یاری می طلبد.

امام موسی صدر در سالهای پایانی دهه چهل و آغازین دهه پنجاه، بر وحدت فقهی تأکید داشت؛ زمانی که در دنیا سیستم دو قطبی غرب و شرق، به سرکردگی امریکا و شوروی حاکم بود و هنوز بسیاری حساسیت های دشوار امروزی رخ ننمایانده بود؛

اما امروز که با سقوط اتحاد جماهیر شوروی، جهان به سوی تک قطبی شدن پیش می رود و استکبار غرب به سرکردگی امریکا، همه ملت ها و دولت ها را به تبعیت از خود فرا می خواند و از سوی دیگر در اثر پیشرفت تکنولوژی، ارتباطات ماهواره ای و رایانه ای، جهان به صورت دهکده ای کوچک در آمده است که دنیای اسلام در یکی از محله های آن قرار گرفته است، ضرورت وحدت فقهی در میان مسلمانان و مذاهب اسلامی بیش از پیش نمایان می شود.

امروز به هیچ وجه معقول نیست، که از خانه ما و کوچه پس کوچه های این محله کوچک، صداهای تفرقه انگیر و گوناگون برخیزد و هر کس برای خویش جداگانه یا هر فرد و گروهی با سلیقه و برداشت خاص خود به احکام اسلام عمل کند.

امروز جهان اسلام در مقابل شرک، کفر و نفاق بین المللی و در راستای احیای دوباره تمدن بزرگ اسلامی، به اتحاد و همبستگی حقیقی نیازمند است که این مهم تنها با وحدت فقهی ممکن است.

جای بسی خوش بختی است که در میان فقهای عظام و محققان و اندیشمندان حوزه علمیه قم، زمینه مناسبی برای تحقق این مهم به وجود آمده است.

علاوه بر اقدام عملی مرحوم آیت الله بروجردی که پیش تر بدان اشاره شد، دو فقیه نو اندیش دیگر، مرحوم آیت الله سید مهدی روحانی و مرحوم آیت الله میرزا علی احمدی میانجی در اقدامی ابتکاری و مشترک، به تحقیق در این وادی سرنوشت ساز پرداختند و اثر ماندگار و کار آمدی تحت عنوان «احادیث اهل البیت عن طرق اهل السنة» را از خود به یادگار گذاشتند و در واقع زمینه را برای کارهای اساسی تر، پیرامون «وحدت فقهی» توسط اندیشمندان و فقهای نسل حاضر و آینده مهیا ساختند. روشن است که بهترین تجلیل از تلاش های علمی شخصیت های فوق ادامه، رشد و شکوفا کردن راه پر فراز و نشیب آنان است.

عبد الرحیم اباذری

گروه دین و اندیشه سایت تبیان زنجان