گزارشی از نشست «اندیشه‌های قرآنی امام موسی صدر» با سخنرانی دکتر عبدالله نصری

رسانه‌ها فریب بازمانده‌های رژیم قذافی را نخورند

در ابتدای این نشست خانم حورا صدر، دختر امام موسی صدر و مدیر مؤسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر، به گزارشی از آخرین مواضع خانواده نسبت فعالیت‌های صورت گرفته در ایام اخیر و پس از سقوط نظام قذافی پرداخت و ابراز امیدواری کرد که نهم شهریور امسال را با حضور امام موسی صدر جشن بگیریم و پس از سی و سه سال، این فقدان و دوری و حرمان پایان یابد.

حورا صدر با انتقاد از برخی رسانه‌ها از آن‌ها خواست که فریب بازمانده‌های قذافی را نخورند و گفت کسانی مانند عبدالمنعم الهونی، که درباره امام موسی صدر و شهادت ایشان صحبت می‌کنند، دروغ‌گویی آن‌ها از قبل ثابت شده است و یا اینکه به دلیل همکاری‌هایشان با قذافی به دنبال تطهیر گذشته خود هستند.

مدیر مؤسسه امام موسی صدر در تهران با اشاره به این‌که مسئله امام موسی صدر از ابتدا مسئله کوچکی نبود و همچنان نیز ابعاد پنهانی بسیاری دارد گفت: متأسفانه هیچ وقت پیگیری‌ها در حد و شأن این قضیه نبوده است و کل جامعه اسلامی باید پیگیر مسئله امام موسی صدر باشد.

وی افزود: دلایلی که باعث ربودن ایشان شد همچنان پابرجا هستند و به همین علت نباید فکر کنیم که با سقوط قذافی کار تمام شده است.

صدر همچنین با اشاره به آزادی جاب الله مطر در لیبی پس از ۲۰ سال بی‌خبری مطلق و ادعای قذافی مبنی بر شهادت او، گفت نام آقای جاب‌الله مطر همواره در کنار امام موسی صدر و منصور کیخیا به عنوان سه زندانی ربوده شده در لیبی در گزارش‌های بین‌المللی نهادهای حقوق بشری ذکر می‌شد.

اندیشه امام موسی صدر مظلوم است

در ادامه این جلسه، مهدی فرخیان مسئول کمیته پژوهشی مؤسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر ضمن خوشامدگویی به حضار و دکتر عبد الله نصری و تشکر از ایشان برای حضور در این جلسه، گفت: متأسفانه هنوز حتی نخبگان ما هم اندیشه‌های امام موسی صدر را نمی‌شناسند و باید در این زمینه بیشتر تلاش کرد.

فرخیان با اشاره به این‌که امام موسی صدر فعالیت‌های اجتماعی را نوعی فعالیت دینی می‌دانست، گفت: باید به دو نکته در این باره توجه کرد: این‌که امام موسی صدر چه برداشتی از دین دارد که ثمره‌اش این همه تلاش و فعالیت اجتماعی می‌شود و دیگر این‌که تعریف امام از ایمان و نگاه ویژه ایشان به دین است که این مسئله بسیار درخور توجه است.

وی در انت‌ها با بیان این‌که مباحث تفسیری امام موسی صدر از مهم‌ترین منابع ما برای شناخت این مسئله است، از دکتر نصری درخواست کرد که سخنان خود را آغاز کند.

چشمی به آسمان و نگاهی بر زمین

دکتر عبدالله نصری سخنران اصلی این نشست بود و سخنش را با توضیح این نکته آغاز کرد که امام موسی صدر آن‌گونه که رسم مفسران قرآن است، بنا نداشته است ابتدئاً شروع به نوشتن تفسیر کند، بلکه این تفاسیر را به مناسبت‌هایی برای مخاطبان خود بیان کرده است و اکنون این تفاسیر در دو قسمت در اختیار ماست؛ یکی کتاب «برای زندگی» که منتشر شده است و دیگری کتاب «حدیث سحرگاهان» که به‌زودی و ان‌شاء الله تا یک ماه آینده منتشر خواهد شد.

دکتر نصری با اشاره به این‌که امام موسی صدر مباحث جلد اول تفسیر خود را برای اعضای جنبش امل که جنبشی اجتماعی سیاسی و نظامی بوده است، بیان می‌کرده است، گفت: این نکته بسیار در خور توجه است که هنگامی که امام می‌خواهد برای این افراد در آن مقطع زمانی و شرایط خاص منطقه، تفسیر بگوید، چه مباحثی را انتخاب می‌کند. شاید فکر کنیم که برای این‌که این عده را تحریک کند، باید آیات جهاد و مبارزه را بیان کند، اما ما چنین چیزی را نمی‌بینیم. امام موسی صدر برای این‌ها از آیات شهادت و جهاد نمی‌گوید بلکه از اخلاق و استحکام روابط اجتماعی و این دست موارد سخن می‌گوید و به آن توجه دارد.

وی با بیان اینکه امام موسی صدر از معدود متفکرانی بوده است که پروژه خاص خود را برای حرکت کردن و گام برداشتن داشته است، گفت: وقتی آخرین بحث‌های همین جلد اول کتاب را می‌خوانیم متوجه می‌شویم که امام موسی صدر چه قدر به اوضاع اطرافش توجه دارد و متوجه می‌شویم هدف ایشان از این بحث‌ها و جلسات تفسیری چه بوده است؛ زیرا امام موسی صدر در صدد است که کادر این جنبش را از درون بسازد و به ابعاد اساسی و انسانی این اشخاص توجه می‌کند.

دکتر نصری ادامه داد: معمولاً وقتی حرکت و جریانی آغاز می‌شود کم کم و در طول زمان، خود آن افرادی که دست‌اندرکار آن بوده‌اند و جنبشی را پدید آورده‌اند از آرمان‌هایشان و از اخلاقیات دور می‌شوند و امام موسی صدر به این مسئله توجه داشته‌ است و لذا این روش را در پیش گرفته است که به ابعاد انسانی این افراد توجه داشته باشد.
وی افزود: یکی از افسوس‌های من این است که ما فقط بعد سیاسی امام موسی صدر را برجسته می‌کنیم اما آن‌چه مهم‌تر است و کمتر به آن توجه می‌شود ابعاد فکری و تفکر امام موسی صدر است که متأسفانه مغفول واقع شده است.

عضو هئیت علمی دانشگاه علامه تهران با اشاره به جلد دوم تفسیر امام موسی صدر از قرآن گفت: مباحث این کتاب سخنان امام موسی صدر در رادیو لبنان است که در سحرگاه ماه مبارک رمضان ایراد می‌شده است و باز هم وقتی به شرایط آن روز و فضای سیاسی اجتماعی آن را در نظر می‌گیریم می‌توانیم روش امام موسی صدر در مواجهه با آن بشناسیم.

وی افزود: امام موسی صدر در آن شرایط هدفش از تفسیر را در ضمن تفسیر سوره عصر در این چهار مسئله خلاصه می‌کند: ایمان به خدا، عمل صالح (ساختن خود و میهن خود) و سفارش به حق و سفارش به صبر و توضیح می‌دهد که باید از باطل دوری کنیم هرچند به تصور ما آن امور باطل و غلط ما را به اهداف درست و صحیحمان برساند. و این نکته‌ای بسیار مهم است که امام موسی صدر تأکید دارد هیچ وقت نباید از وسیله نامقدس برای رسیدن به هدف مقدس استفاده کرد و بهره جست.

دکتر نصری در بخش دیگری از سخنانش به این مسئله پرداخت که در نگاه امام موسی صدر علت پرداختن به تفسیر قرآن چیست و چرا باید سراغ قرآن برویم و گفت: امام موسی صدر به این پرسش این‌گونه پاسخ می‌دهد که اولاً قرآن مهم‌ترین چیز بعد از خداست و ثانیاً پیامبر از راه قرآن شناخته می‌شود و ثالثاً قرآن خاستگاه مسلمانان و مبنای اسلام است.

وی افزود: این سؤال مطرح می‌شود که مگر متکلمان درباره نبوت سخن نگفته‌اند، پس چه نیازی است که برای شناخت پیامبران سراغ قرآن برویم. پاسخ امام موسی صدر این است که تصویری که قرآن کریم از پیامبران ارائه می‌دهد در مباحث هیچ متکلمی با اینجامعیت پیدا نمی‌شود و نکته در همین تصویری است که قرآن از آنان ارایه می‌دهد و از بزرگ‌ترین خدمت‌های پیامبران، ارایه تصویر درست و صحیح از خداوند است. در کلام و فلسفه از خدا و صفات خداوند بحث می‌شود ما وقتی وارد به مباحث قرآنی می‌شویم می‌بینیم در قرآن خبری از آن مباحث نیست بلکه چیزهای دیگری بیان می‌شود.

دکتر نصری در ادامه گفت: امام موسی صدر در بحث شناخت قرآن چند پرسش را مطرح می‌کند؛ اینکه «قرآن چیست و چگونه نازل شده است؟»، «معنا و مفهوم آیات قرآنی چیست؟»، «چگونه می‌توان قرآن را فهمید یا منطق و روش فهم قرآن چیست؟» و دیگر این‌که «وظایف ما در برابر قرآن چیست؟».

وی افزود: پرسشی که امروزه مطرح است این است که آیا معارف بیرونی در فهم ما از قرآن مؤثر است یا نه و ما می‌بینیم که امام موسی صدر این نکته را دقیقاً بیان می‌کند که ما نمی‌توانیم با ذهن خالی و بدون پیش‌داوری قرآن را بفهمیم. ایشان در تفسیر سه آیه از سوره حجر می‌گوید من با این سه آیه مدتی زندگی کرده‌ام که این نکته بسیار مهمی است؛ زیرا کسی که این‌گونه با آیات قرآن مواجه می‌شود فهمش از قرآن بسیار با کسی که صرفاً یکسری اطلاعات جمع‌آوری کرده است یا مثلاً با فهم یک مستشرق بسیار متفاوت است.

این استاد فلسفه و کلام در ادامه به این مبحث پرداخت که قرآنکه امری ثابت است چگونه می‌تواند پاسخ‌گوی امور متغیر باشد که در هر زمان و با هر شرایطی تغییر می‌کنند و گفت: امام موسی صدر این پرسش بنیادین را مطرح می‌کند و می‌گوید برای درک یک متن دو شرط لازم است: ۱. پایبندی به دلالت‌های حقیقی و مجازی و انواع دلالت‌های نهفته در کلام؛ ۲. توجه به سطح آگاهی و فرهنگ گوینده.

دکتر نصری با اشاره به این‌که این مسئله و این بحث، بحثی هرمنوتیکی است که امروزه ابعاد آن بسیار کاویده شده است گفت: در این باره به طور کلی سه دیدگاه وجود دارد: ۱. خواننده محوری و تفسیر محوری (بیشتر نظریه‌پردازان ادبی مانند رولان بارت به آن گرایش داشته‌اند)؛ ۲. متن محوری به این معنا که باید به چارچوب متن مقید باشیم؛ ۳. مؤلف محوری به این معنا که باید به قصد مؤلف و انگیزه و مراد او توجه داشته باشیم.

وی افزود: در دیدگاه امام موسی صدر، با توجه به این‌که خداوند آگاهی و دانش مطلق است، ما هر اندازه اطلاعات بیشتر و درست‌تری داشته باشیم، فهم صحیح‌تر و کامل‌تری می‌توانیم از آیات قرآنی به دست آوریم زیرا معرفت‌های ما می‌تواند در فهم ما تأثیر بگذارد.

نصری افزود: بیان این مطلب در بیش از سه دهه قبل ماییه شگفتی است زیرا این مباحث در جامعه ما تنها در همین یکی دو دهه اخیر مطرح شده است.

دکتر نصری در ادامه این جلسه با ذکر نمونه‌هایی به تفسیر معتدل و میانه‌رو امام موسی صدر اشاره کرد و گفت: امام موسی صدر در تفسیر سوره فیل نه تفسیرهای صرفاً علمی مفسرانی مانند عبده را می‌پذیرد که سعی داشته‌اند مثلا «ابابیل» و پرندگان را به مثلا نوعی میکروب یا چیزی کاملاً علمی بدانند و نه تفسیر کسانی که عجایب و امور خارق العاده و افسانه‌وار و عجیب و غریب را مطرح کرده‌اند بلکه این روش را همه جا امام موس صدر داشته است که به متن آیات پایبند باشد و از آن پس و پیش نرود. و در حالی که به‌شدت از تفاسیر صوفیانه فاصله می‌گیرد از تفاسیر صرفاً علمی و علم‌زده نیز فاصله می‌گیرد. و در آن عصر که بسیاری از مفسران سعی داشتند با توجه به نهضت‌هایی که مطرح بود از منظر آن جریانات و نهضت‌ها به قرآن بنگرند امام موسی صدر به هیچ وجه این‌گونه تک بعدی به مسائل نگاه نمی‌کرد.

دکتر نصری با اشاره به روش برخورد امام موسی صدر با کسانی که نظر آنان را نقد می‌کنند گفت: مثلاً هنگامی که می‌خواهد همین نظر عبده را رد کند ابتدا بسیار از او ستایش می‌کند و عبارت‌هایی نظیر استاد ما می‌گوید و این‌که ما بسیاری مطالب از این آموخته‌ایم که این روش نقد امام موسی صدر برای ما بسیار آموختنی است.

وی در بخش دیگری از سخنانش اشاره کرد که امام موسی صدر در تفسیر قرآن از روش تفسیر قرآن با قرآن استفاده می‌کرد و در تفسیر یک آیه از آیات دیگر استفاده می‌کرد و نیز در تفسیر خود به مفاهیم هم‌خانواده مانند: سجده، تسبیح و... در بحث نماز توجه دارد.

از دیگر نکاتی که دکتر نصری به آن اشاره کرد، نگاه امام موسی صدر در تفسیر قرآن به مسائل اجتماعی معاصر است و از جمله در مسئله انفاق و این‌که انفاق را تنها انفاق مال نمی‌داند و خصوصاً هنگامی که به مسئله «انفاق نفس» اشاره دارد در کنار «انفاق علم» و «انفاق تجربه» به مسائل بسیار بااهمیتی می‌پردازد.

وی از دیگر موارد توجه امام موسی صدر به مسائل اجتماعی و کاربردی در زندگی را نگاه خاص امام موسی صدر به «غیبت» به عنوان یک آفت اجتماعی دانست و با نقل این جمله از امام موسی صدر که «غیبت به مرگ اجتماعی انسان و از بین رفتن سرمایه‌های اجتماعی یک جامعه منجر می‌شود» بیان کرد که در نگاه امام موسی صدر علاوه بر این‌که غیبت بعد فردی دارد، بعد اجتماعی نیز دارد.

دکتر نصری گفت: امام موسی صدر هیچ وقت از گفتن «نمی‌دانم» در بیانش ابایی ندارد و هنگامی که نظر می‌دهد همه را با عباراتی نظیر «شاید این‌گونه باشد» یا «فهم من این گونه است و ممکن است بر اشتباه باشم» و از این قبیل بیان کرده است و در مسائلی مانند مسئله «جن» یا «شب قدر» این نوع عبارات را به کار برده است و این نکته نیز بسیار آموزنده است.

از دیگر مباحثی که دکتر نصری به آن اشاره کرد این بود که امام صدر در عین حال که در مرکز اتفاقات سیاسی و اجتماعی بود هیچ‌گاه برای تفسیرش مصداق‌های سیاسی و اجتماعی بیان نمی‌کند که مثلاً بگوید فلان گروه سیاسی یا اجتماعی در لبنان یا در فلان جا، مصداق این آیه هستند زیرا می‌داند اگر باب این مسئله باز شود، قابل کنترل نیست و اصلاً این را درست نمی‌داند و این دقت‌هایی است که امام موسی صدر دارد و حتی وقتی برای اعضای جنبش امل سخن می‌گوید، از چنین عباراتی اثری نیست.

تکیه‌ اما موسی صدر بر جنبه‌ها و روش‌های تربیتی نیز از دیگر نکات عمده در تفسیر امام موسی صدر است که دکتر نصری آن را توضیح داد و با ذکر این مثال از تفسیر امام موسی صدر به آن پرداخت که امام صدر در تفسیر آیات مربوط به آفرینش آسمان و زمین در شش روز یا مرحله، و با توجه به این عبارت که «لیبلوکم ایکم احسن عملاً» این نتیجه تربیتی را می‌گیرد که اگر ما بخواهیم در زندگی موفق باشیم باید با هستی و افرینش همراه شویم و همان‌گونه که آفرینش بر اساس مرحله بندی و نظم و ترتیب زمانی بوده است انسان نیز برای موفقیت باید برنامه‌ریزی و نظم و مرحله‌بندی زمانی داشته باشد تا با هستی همراه و موفق باشد.

دکتر عبدالله نصری در پایان سخنان خود با اشراه به این‌که امام موسی صدر در همه مباحث تفسیری خود «چشمی به آسمان و نگاهی بر زمین» داشته است، گفت: اکثر مفسران همه مجازات‌هایی را که بیان شده، اخروی دانسته‌اند و این نگاه خوبی به قرآن نیست زیرا باید بپذیریم همان‌گونه که امام صدر می‌گوید انسان اگر مرتکب خلافی بشود مجازات دنیوی هم دارد و امام موسی صدر در کنار بحثی که از غیب و ملائکه و ایمان می‌کند می‌گوید همه این عوامل برای این است که در زندگی عینیت پیدا کند و فقط به این خاطر نیست که در اعتقاد و ذهن وجود داشته باشد بلکه باید در زندگی همین دنیا عینیت بیابد و آن را ارتقا بدهد.