نويسنده: سعيددادخواهمقدمه: شخصيت امام موسي صدر از جنبه هاي مختلف مورد بررسي قرار گرفته است. انديشه وحدت ميان مسلمانان و همزيستي بين اديان مطرح شده از سوي ايشان كاملاشناخته شده است. اما يكي از ابعادي كه درباره ايشان مغفول مانده است عدالت گرايي و اهتمام ايشان به امور محرومين است. امام موسي صدر در شرايطي كه جنوب لبنان در فقر و محروميت زيادي به سر مي برد، با انجام فعاليت هاي گسترده وضعيت مردم را سامان داد. ايشان با تشكيل مجلس اعلاي شيعه موفق به تشكيل اولين حكومت بر مبناي ولايت فقيه شد، در عين حال رابطه خوبي با نظام اسلامي داشت و در نامه اي يك هفته قبل از مفقود شدن، انقلاب اسلامي ايران را ادامه دهنده حكومت انبيا خواند، بايد اذعان كرد كه شخصيت امام موسي صدر هنوز ناشناخته مانده است، شايد يكي از مهمترين علل موفقيت ايشان، اجتهاد پويا براساس فلسفه غايي اسلام بود. اما به علت اينكه بسياري از يافته هاي فقها، اصولي و فلسفي و در مخالف متحجران قابل فهم افراد و اشخاص نبود، بسيار مورد اعتراض قرار گرفت و تهمت هاي زيادي به ايشان وارد شد. عدم شناخت شخصيت اين بزرگوار كه امام او را فرزند خود و بازويي قوي براي اسلام مي دانست. آيت الله مشكيني در مورد مظلوميت امام موسي صدر اين چنين بيان مي دارند، يكي از جهات مهمي كه بعدها به آن ملتفت شديم، مظلوميت ايشان (امام موسي صدر) بود. بنده معتقد هستم كه مظلوميت ايشان غير از مظلوميت شهدايي است كه ما داريم 11) بسياري از فعاليت هاي امام موسي صدر مربوط به قبل از تصدي رياست مجلس اعلاي شيعه توسط ايشان است، ايشان علي رغم كمبود امكانات و عدم همكاري لازم توسط دولت لبنان، دست به يك نهضت فقرزدايي زد و در اين راه موفقيت بسياري كسب كرد، به نظر مي رسد كه در شرايط فعلي كه درباره عدالت و گرايش كمك صرف به محرومين (معلول گرايي) و مطالبه از مسئولين (علت گرايي) در اين زمينه وجود دارد، بتوان با توجه به تجربه امام موسي صدر راهكار سومي به نام نهضت ملي و همگاني براي محروميت زدايي را پيشنهاد كرد، تجربه اي كه در لبنان به خوبي جواب داد و نشان داد كه كمبود امكانات و عدم تجربه مسئولين گرچه يكي از علل به وجود آمدن فقر است، اما تنها علت آن نيست و مي توان با ايجاد يك نهضت محروميت زدايي و فرهنگسازي آن در درون جامعه، گامي اساسي جهت زدودن فقر از جامعه برداشت. لازم به يادآوري است كه رويكرد ما در اين نوشته نسبت به شخصيت ايشان جنبه عدالت گرايي و فقرزدايي ايشان است. اما بايد توجه داشت ابعاد وجودي ايشان بسيار گسترده تر از اين مي باشد. هجرت به لبنان: آن بعد از شخصيت امام موسي كه بيشتر شناخته شده است، فعاليت هاي اجرايي ايشان است. اما بايد دانست كه ايشان قبل از پرداختن به فعاليت هاي اجرايي، خود را از لحاظ علمي كاملامجهز ساخته بود. در سال 1320 هـ. ق وارد حوزه علميه قم شد تحصيلات او در قم، بيش از يك دهه به طول انجاميد. ايشان بعد از گذراندن دوره مقدمات و سطوح متوسط و عالي، در درس اساتيد بزرگي در اصول و فلسفه و خارج شركت كرد كه پاره اي از آنها عبارتند از : امام خميني (ره )، آيت الله محقق داماد، علامه طباطبايي، آيت الله حجت كوه كمره اي و ... امام موسي صدر به موازات تحصيل در حوزه علميه در دانشكده حقوق تهران به اخذ درجه ليسانس در حقوق اقتصادي نايل آمد. به دو زبان فارسي و عربي به طور كامل آگاهي يافت. و به زبان هاي فرانسه و انگليسي آشنا شد مدتي نگذشت كه در صف اساتيد حوزه علميه قم وارد شد و به تدريس فقه و اصول و منطق پرداخت 22) پس از فوت مرجع بزرگ سيدعبدالحسين شرف الدين، حدود 2 سال وضعيت لبنان بي سرو سامان بود. آنان به دنبال رهبري آگاه بودند لذا با ارسال نامه اي او را به لبنان دعوت كردند. از طرف ديگر نامه ديگري از سوي رهبر شيعيان جهان، آيت الله بروجردي به سيد موسي صدر رسيد و آن عالم درد آشنا وي را براي قبول اين مسئوليت خطير مكلف كرد 33) از آنجاست كه ايشان در سال 1338 هـ ش با ترك حوزه وارد كشور لبنان مي شوند و ايشان فعاليت هاي خود را در امور اجرايي معطوف مي دارند. ايشان در همين رابطه و در صحبتي خطاب به آيت الله محمدباقر صدر مي گويد: پسر عمو هر دو يك هدف داريم منتها دو راه متفاوت براي رسيدن به آن در پيش گرفته ايم. من احساس مي كنم نمي توانم در اين شرايط بنشينم. احساس مي كنم كه زماني مي توانم بيشتر منشا اثر باشم كه حركت نمايم جوان ها را بايد دريافت. از طرفي حركت آينده، حركت علم و دنياي متمدن است نمي توان اين مقوله را ناديده گرفت. من نمي توانم بمانم و بايد از اينجا بروم. من با اميد به خدا و با توكل به سمت او مي روم. اما چشم اميد ما به شماست تا به عنوان مرجعيت آينده كار ما را آسان كنيد 44) در واقع ايشان پرداختن به رسالت تاريخي و انسان ساز خويش را مهمتر از ماندن در حوزه دانست و اين چنين براي انجام وظيفه به لبنان هجرت كرد. شهيد صدر در اين باره مي گويد: اگر پسر عموي من آقا موسي به سنت حوزه پايبند و در نجف باقي مي ماند، بدون شك مرجع فقيه و علي الاطلاق شيعه مي شد 55) در كشور لبنان حدود 16 طايفه فعاليت داشتند كه هر كدام داراي مذهب رسمي بودند كه از جمله آنها مي توان موارد زير را نام برد: شيعه، سني، درروزي (فرقه اي مانند اسماعيليه و فرقه اي منحرف) مسيحيان ماروني (طبقه ممتاز كشور كه همواره هيئت حاكمه از ميان آنان بود) مسيحيان كاتوليك، پروتستان، ارتدوكس و ... در آن زمان شيعيان پس از مسيحيان و اهل تسنن شهروندان درجه سوم محسوب مي شدند. كارهاي كم درآمد به عهده آنان بود و مشاغل پست را در اختيار داشتند. مناطق تحت قلمروي آنان از فقيرترين و عقب افتاده ترين نقاط لبنان به شمار مي آمد و بر اثر كينه توزي ها و تعصب هاي فرقه اي ضد شيعه، پايگاه فرهنگي اجتماعي آنان به قدري تحقير شده بود كه حتي برخي از تازه به دوران رسيده ها با مسيحيان و سني ها ازدواج مي كردند تا اين حقارت را ترسيم كنند 66) در واقع شيعيان لبنان با آنكه اكثريت را تشكيل مي دادند اما مناطق آنان از فقيرترين و محروم ترين مناطق لبنان به شمارمي رفت و بر اثر كينه توزي هاي ضد شيعه در حقارت به سر مي برد و جوان شيعه كه منشا اين حقارت ها را در شيعه بودنش مي ديد دست به دامان كمونيسم مي شد و فرهنگ خودش را به شدت مي كوبيد. امام موسي صدر در چنين وضعيتي وارد لبنان شد. فعاليت هاي امام موسي صدر در لبنان: الف- نسبت به پيروان ساير اديان: ايشان براي رسيدن به استقلال واقعي لبنان، وحدت و همكاري همه اقشار از جمله مسيحيان را لازم مي دانست. لذا ارتباطات زيادي با آنها برقرار كرد و خيلي زود مورد علاقه مسيحيان قرار گرفت. به صورتي كه در كليساها به سخنراني مي پرداخت، ايشان در اين باره مي گفت: ما طرفدار ايجاد يك جبهه متحد اسلامي هستيم كه به ما امكان دهد از موضع قدرت به سوي هموطنان مسيحي خود دست همكاري را دراز كنيم و همزيستي ميان مسلمانان و مسيحيان را كه اسرائيل دارد آن را در جهان غير ممكن جلوه مي دهد و در نتيجه به وجود آمدن يك فلسطين مستقل را كه يهودي، مسلمان و مسيحي در كنار هم زندگي نمايند غير ممكن و غير عملي تلقي نمايد ممكن سازيم 77) ايشان همچنين با تاكيد بر اصل وحدت مسلمانان، ارتباطات زيادي با اهل تسنن برقرار ساخت از آنجا بود كه ايشان در نامه اي به شيخ حسن خالد يكي از رهبران مذهبي اهل تسنن، بر وحدت كلمه و يكي كردن نيروها و رشد كارايي ها تاكيد كرده و بر يكي كردن فقه و انجام كوشش هاي مشترك براي رسيدن به اهداف ناب اسلامي تاكيد مي كند 88) حكم فقهي ايشان مبني بر طهارت اهل كتاب، خود دليلي آشكار بر تحريف احكام اسلامي در راستاي هدف غايي اسلام بود. گرچه در ابتداي امر تصور مي شد اين اقدامات باعث ذلت شيعه مي شود اما در عمل باعث عزت شيعه شده به گونه اي كه امام موسي صدر مورد احترام شديد مسيحيان قرارگرفت و در زمينه وحدت اسلامي موفقيت ايشان تا حدي است كه گاهي در مسجد الازهر نماز جمعه به جاي مي آورند و ده ها هزار مسلمان مصري به ايشان اقتدا مي كردند. ب) نسبت به شيعيان: در اين قسمت به بيان اهم فعاليت هاي ايشان مي پردازيم و بر نقش ايشان در جهت زدودن غبار فقر ومحروميت از جنوب لبنان تاكيد مي گردد. امام موسي صدر پس از مطالعه وضعيت شيعيان حركت خود را بر چند محور متمركز نمود. ايجاد روحيه خودباوري و اعتماد به نفس در شيعيان، پاسخگويي به شبهات و تبيين اسلام و تشيع به زماني مناسب با فرهنگ قرن 20، اصلاح وضعيت نابسامان اجتماعي اقتصادي و سياسي شيعيان، اتحاد شيعيان مناطق مختلف لبنان با يكديگر، ايجاد روحيه مقاومت در برابر تجاوزات صهيونيسم در لبنان. لذا ايشان باتوجه به وضعيت جنوب لبنان، بسيجي همگاني براي محروميت زدايي از اين منطقه آغاز مي كند كه پاره اي از اقدامات ايشان را بدين شرح مي توان عنوان كرد. 1- اصرار بر بازسازي لبنان: امام موسي كه از توطئه اسرائيل براي خالي كردن منطقه جنوب لبنان آگاه بود از همان ابتداي بازسازي مناطق جنوب لبنان تاكيد كرد و دولت را مسئول همه عواقب عدم انجام اين كارها دانست. در ابتداي امر گرچه دولت انجام اين امر را پذيرفته بود، اما در عمل از ايفاي آن سرباز مي زد اما در پي اعتصاب مردم توسط امام موسي صدر، هيئت حاكمه لبنان در برابر خواسته هاي امام موسي صدر تسليم شد و مركزي به نام مجلس جنوب لبنان تشكيل داد امام موسي صدر با مشاهده اين موفقيت ها گام هاي اساسي تري برداشت و يك درخواست 20 ماده اي را به دولت لبنان ارائه كرد كه مهمترين بندهاي آن عبارت بودند از: 1) مسلح كردن جوانان شيعه در جنوب لبنان براي مبارزه با دشمن. 2) ساختن پناهگاه ها و سنگرها در همه روستاهاي جنوب 3) تقسيم عادلانه شغل هاي دولتي و نظامي 4) جلوگيري از احتكار و ظلم 5) توليد و توزيع ثروت و اجراي عدالت اجتماعي 99) چون دولت به راحتي تسليم اين تقاضاها نمي شد، لذا امام موسي از مردم براي شركت در يك راهپيمايي با شكوه دعوت كرد و در اين راهپيمايي با شكوه طي سخناني چنين گفت: من تا آخر به صورت جزئي از روح و ضمير اين كشور باقي خواهم ماند كه بر سر حكام آن فرياد زده و وجدان خفته آنان را بيدار كنم ... من چگونه راحت باشم در حالي كه هر روز عده اي در حومه هاي بيروت بي خانمان مي گردند...؟ من چگونه راحت باشم در حالي كه هر روز در اين منطقه مشكلي وجود دارد؟ ... ما فرزندان خود را آموزش خواهيم داد، يكپا رچه آتش خواهيم شد، تا عزتمان را حفظ كنيم، ناموسمان را حفظ كنيم و وظيفه خود را در پاسداري از اين كشور به انجام برسانيم 100) مدرسه صنعتي جبل عامل: امام موسي صدر كه ريشه فقر فرهنگي را در فقر اقتصادي مي دانست اقدام به تشكيل مدارس فني جهت زدودن فقر در جنوب لبنان كرد كه يك نمونه از اين مدارس جبل عامل بود، به دليل فقر شديد جبل عامل، استقبال زيادي از اين مدرسه شد. بسياري از جوانان شيعه به اين مدرسه ملحق شدند و آموزش ديدند. صنايع فلزي كوچك، توليد شده در اين مدرسه به بازار ارائه شد و بدين ترتيب دانش و صنعت، رونق اقتصادي را به جريان انداخت. 111) 4) احياي جمعيت احسان: اين جمعيت اقدام به جمع آوري كمك هاي مردمي و توزيع آن ميان محرومين كرد و چشم اميد محرومان بود. اين جمعيت يكي از چندين تشكلي بود كه توسط مردم شرف الدين در جبل عامل راه اندازي شده بود و امام موسي صدر آن را احيا كرد. 5- تاسيس خانه دختران (بيت الفتاه)` در اين مركز به دختران فقير و بي سرپرست، خياطي و هنرهاي دستي ديگر آموزش داده مي شد و آنها پس از ديدن آموزش با ايجاد كارگاه هنري و خياطي در منزل امور زندگي خود و نزديكان را به خوبي تامين مي كردند 122) 6- آموزشگاه پرستاري: در اين آموزشگاه دختراني كه مدرك ديپلم گرفته بودند پذيرفته مي شدند و زير نظر استادان با تجربه، آموزش پرستاري مي ديدند و پس از فارغ التحصيل شدن به مراكز بهداشتي، درماني و بيمارستان ها اعزام مي شدند و در عين حالي كه براي خود و خانواده خود مايه اميد و زندگاني بودند، در آن مراكز در خدمت محرومان و بيچارگان قرار مي گرفتند. 133) 7- مدينه الطب (مركز پزشكي) امام موسي پس از مدتي فعاليت هاي بهداشتي را گسترش داد و با ايجاد مدينه الطب زمينه تاسيس درمانگاه و مركز بهداشت در بسياري روستاها و مناطق محروم جنوب لبنان را فراهم كرد. كارمندان اين درمانگاه ها را دانش آموختگان مدينه الطب و آموزشگاه پرستاري كه زير نظر مدينه الطب به فعاليت خود ادامه مي داد تشكيل مي دادند. 8- موسسه قاليبافي: اين موسسه زمينه اشتغال زنان و تامين درآمد خانواده آنها را فراهم مي كرد. 9- تشكيل دار الايتام و سازمان زنان 144) 10- مركز تحقيقات اسلامي (معهد الدراسات الاسلاميه) 11- الندوه اللبنانيه: اين موسسه در واقع موسسه اي فرهنگي بود كه دانشمندان بزرگ در آن شركت كرده و به بحث مي پرداختند. 12- مركز تفريحات سالم براي نوجوانان 13- حركت المحرومين امام موسي صدر در مدت چند سال اقامت خود در لبنان به اين نتيجه رسيده بود كه جوانان اين كشور زمينه هاي مساعدي براي فداكاري و سلحشوري در راه تحقق آرمان هاي مقدس اسلامي دارند. از اين رو براي سازماندهي، تربيت و تشكل نيروهاي بالقوه آنان و آگاهي هر چه بيشتر و بهتر جوانان از جهان بيني و ايدئولوژي اسلامي، اقدام به تاسيس سازماني به نام حركت المحرومين نمود تا براي مبارزه اساسي با دشمنان اسلام در منطقه از نيروهاي كارآمد، با ايمان و جان بركفي برخوردار باشد. 155) امام موسي صدر در ترسيم خطوط كلي مبادي اين حركت چنين اظهار داشت: حركت المحرومين از ايمان حقيقي به خدا و انسان و آزادي كامل و كرامت وي نشات گرفته و هرگونه ستم اجتماعي و نظامي، سياسي و طائفي را طرد نموده و با استبداد و اقطاع و سلطه و تفرقه به جنگ برخاسته است. حركت المحرومين حركتي است وطني كه متمسك به سيادت و عظمت وطن و سلامت سرزمين مي باشد و با استعمار و تجاوزات و مطامعي كه متوجه لبنان است مبارزه مي كند 166) 14- سازمان نظامي امل: امام موسي صدر در يك سخنراني در سال 1354 هـ.ش مردم لبنان را به تشكيل يك سازمان نظامي دعوت كرد و چنين گفت: دفاع از وطن تنها از وظايف و مسئوليت هاي دولت نيست بلكه همه افراد وظيفه دارند از كشور، سرزمين و خانه خويش دفاع نمايند ... و اگر حكومت مسئوليت دفاع از مملكت را مهمل گذارد ضرورت دفاع از گردن ملت ساقط نخواهد شد.177) هسته اصلي اين حركت را جوانان مدرسه صنعتي جبل عامل و اعضاي حركت المحرومين تشكيل مي دادند. خصوصيت اين افراد اين بود كه خود طعم فقر و محروميت را چشيده بودند و داراي اهداف والاي مذهبي و انساني بودند، لذا افرادي بسيار وفادار و داراي آگاهي هاي سياسي، نظامي، مذهبي بسيار بالابودند. جنبش امل مركب از حروف اول سه كلمه افواج، مقاومت، و لبناني (افواج المقاومت اللبنانيه) مي باشد و امل يعني آرزو براي تحقق رسالت اسلامي و ايجاد زمينه جهت حكومت حضرت مهدي (عج) 5- تشكيل مجلس اعلاي شيعه: پس از اينكه “طايفه اسلامي سني” و طايفه درروزيي داراي مجلس و پناهگاهي براي حفظ شئون و موقعيت و صيانت از خود شدند، امام موسي صدر تصميم گرفت كه شيعيان نيز داراي يك مجلس نيرومند و قوي شوند، لذا تلاش هاي پيگيري را در اين زمينه آغاز نمود. بالاخره كوشش هاي امام موسي صدر به نتيجه رسيد و به موجب طرحي كه در تاريخ 16/5/1976 به امضاي رئيس جمهور لبنان رسيد، شيعيان امكان يافتند تا مجلسي را تحت عنوان “المجلس الاسلامي الشيعي الاعلي” تاسيس كنند. امام موسي صدر به عنوان نخستين رئيس اين مجلس انتخاب گرديد. پاره اي از اهداف امام موسي صدر از تشكيل مجلس اعلاي شيعه را مي توان به اين شرح عنوان كرد: 1- تنظيم شئون طايفه شيعه و بهسازي هر چه بيشتر اجتماعي و اقتصادي شيعيان 2- قيام و اقدام به يك موقعيت و موقف كامل اسلامي چه از نظر فكري و چه از نظر علمي و چه از نظر مبارزه و جهاد 3- اقدام اساسي جهت عدم تفرقه ميان مسلمانان و سعي بليغ به منظور وصول، وحدت كامل و ... 188) اهميت اين حركت به حدي است كه پاره اي از نويسندگان معتقدند كه امام موسي صدر اولين فردي بود كه موفق به تشكيل حكومت ولايت فقيه شد؛ وقتي كه حضرت امام خميني (ره) بنيانگذار جمهوري اسلامي در سال 48 در نجف اشرف حكومت اسلامي تدريس مي فرمود و تئوري اين طرح عظيم را به شاگردانش مي آموخت امام موسي صدر در لبنان وارد ميدان عمل شده و زمينه هاي حكومت خود را بنيان نهاد و با پشتكار تمام به طور رسمي در سال 1348 اين مجلس را افتتاح كرد 199) آيت الله محمد ابطحي اصفهاني مي گويد: روزي در نجف خدمت امام گفتم فرض كنيد كه ان شاءالله نظام طاغوت را سرنگون كرديد آيا كسي را داريد كه در امور كشور بگذاريد و او هم بتواند به خوبي از عهده كارها برآيد؟ ديدم كه به آقا موسي نظر دارند و فرمودند: “آقا موسي رفيق خودت. گفتم موسي و ديگر لبناني شده است و لبناني ها را رها نمي كنند. فرمودند اينها سهل است درست مي شود 200) اين امر خود حاكي از آن است كه امام (ره) از اهميت تلاش هاي امام موسي صدر آگاهي داشته و او را فردي مناسب براي امور كشوري مي دانسته است. پي نوشتها: 1- هفته نامه بهشت، سال 12، ش 26، ص 8 2- لبنان به روايت امام موسي صدر، علي حجتي مجتبي كرماني، ص 16 3- امام موسي صدر اميد محرومان، عبدالرحيم اباذري، ص 79 4- از گفتگوهاي امام موسي صدر با آيت الله سيدمحمد باقر صدر، سايت امام موسي صدر 5- عزت شيعه، ص 212 به نقل از شيخ اديب حيدر 6- رهبري درخشان امام موسي صدر براي شيعيان لبنان، مكتب اسلام، شماره 13 7- لبنان به روايت امام موسي صدر، علي حجتي كرماني، ص 86 8- مجله سروش، سال 4، ش 161، ص 34 9- امام موسي صدر اميد محرومان، عبدالرحيم اباذري، ص 128 10- همان، ص 131 و 132 11- امام موسي صدر، يك عمر حركت و جنبش، عليرضا شاكر، روزنامه شرق، 13/4/83 12- لبنان، شهيد چمران، ص 71 13- همان 14- مجله مكتب اسلام، سال 19، ش 6، ص 54 15- امام موسي صدر، اميد محرومان، عبدالرحيم اباذري 16- لبنان به روايت امام موسي صدر، علي حجتي كرماني، ص 26 17- همان، ص 27 18- لبنان به روايت امام موسي صدر، علي حجتي كرماني، ص 22 19- امام موسي صدر، اولين حكومت ولايت فقيه، عبدالرحيم اباذري، مجله پزشكي كوثر، ص 18 20- امام موسي صدر، اميد محرومان، عبدالرحيم اباذري، ص 227 و 228