امام موسی صدر با اين‌كه يك فقيه عالم بودند موسيقی را هم آموختند. ايشان دستگاه‌های موسيقی را می‌شناختند.
تاکنون قسمت اول از این مقاله را مطالعه کردید، در بخش اول نویسنده با بررسی معانی غنا و موسیقی بیان کرد آن‌چه از موسیقی در شرع مقدس اسلام حرام شده است، قسمتی از نوع دوم موسیقی (مطربی و لهوی و غنا) است که حرمت این نوع موسیقی نه ساخته فکر متحجران عرب، بلکه طبق آیات و سنت پیامبر (ص) و ائمه اطهار (ع) است.
اکنون قسمت دوم این مقاله از نظرتان می‌گذرد. علاوه بر همه این مطالب دانشمندان غربی خود معترفند که موسیقی مبتذل و شهوانی و پوچ انسان را از واقعیت‌های زندگی جدا می‌کند و انسان را در سراشیبی حقیقی قرار می‌دهد.
«آرتور شوپنهاور» آلمانی می‌گوید: عیبی که موسیقی مبتذل و موسیقی بد و ناهنجار دارد این است که ما به طور کامل از واقعیات برکنار می‌کند.
«ویلیام جیمز» در مورد مضرات موسیقی مبتذل می‌گوید: ممکن است خداوند از گناهان ما بگذرد، ولی ضعف اعصاب دست از سرما بر نمی‌دارد. (۱۱)
مراجع بزرگ تقلید نیز در این عصر موسیقی مبتذل و مطرب را حرام می‌دانند نه مطلق موسیقی را که در این‌جا قسمتی از بیانات برخی از آیات عظام را بیان می‌کنیم.
نظر آیت‌الله خامنه‌ای در مورد غنا ایشان می‌فرمایند: موسیقی اگر انسان را به ابتذال و بی‌حالی و واخوردگی از واقعیت‌های زندگی بکشاند حرام است. موسیقی اگر انسان را به گناه و شهوت‌رانی تشویق کند این نوع موسیقی حرام است. بنابراین مرز موسیقی حرام و موسیقی حلال عبارتند از ایرانی بودن، سنتی بودن، قدیمی بودن، کلاسیک بودن، غربی بودن یا شرقی بودن آن نیست. مرز آن چیزی است که من گفتم و آن ابتذال است. (۱۲)
غنا ترجیح صدا به نحوی که متناسب با مجالس لهو و لعب باشد که از گناهان بوده و بر خواننده و شنونده حرام است، ولی موسیقی نواختن و آلات آن است که به نحو معمول در مجالس لهو و لعب گناه باشد برنوازنده و شنونده حرام است وگرنه نواختن و استفاده از ابزارآلات موسیقی فی نفسه جایز است و اشکالی ندارد.
موسیقی لهوی و لعبی چیست؟ موسیقی مطرب و لهوی آن است که به سبب خصوصیاتی که دارد انسان را از خداوند متعال و فضائل اخلاقی دور کرده و به سمت بی‌بندو‌باری و گناه سوق می‌دهند و مرجع تشخیص موضوع عرف است. (۱۳)
نظر امام خمینی (ره) در مورد غنا
غنا، گویی عقل انسان را از کار می‌اندازد. تعریف فوق را حضرت امام خمینی در کتاب «مکاسب محرمه» از استادشان آیت‌الله محمد‌رضا اصفهانی نقل کرده و فرموده‌اند در صفحه ۲۰۲ غنا را چنین معرفی می‌کنند: بهتر آن است که غنا را چنین معرفی کنیم، صورت نازک (زیر) انسان که احتمالا زیبایی داشته و به خاطر طرب‌انگیزی برای متعارف مردم (عرف معمول) داشته باشد یا به طوری که انسان از خود بی‌خود شده و عقل را به کلی از کار می‌اندازد. به این ترتیب ملاحظه می‌شود که امام خمینی (ره) برای غنا حدود و مراتبی را در نظر می‌گیرند و دیگر این‌که ایشان صدای نازک را که عقل را از کار می‌اندازد و مایه پستی و خواری و فساد می‌شود غنا می‌دانند.
امام خمینی (ره) می‌فرمایند: آن‌چه از نظر فیض کاشانی در کتاب «الوافی» و «مفاتیح» و محقق سبزواری در کتاب «کفایة‌الاحکام» گفته‌اند این است:
غنا دو نوع است: غنای حق و غنای باطل. غنای حق آن است که تغنی (با غنا خواندن) به اشعاری که بهشت و دوزخ را به یاد میآورد و انسان را به توجیه و یادآوری به دارالقرار و زیبایی‌های نعمات خداوند تشویق کند و غنای باطل آن است که متناسب با مجالس فسق و فساد لهو و لعب (رقصیدن، پایکوبی و شراب‌خواری و تداخل نامحرمان) باشد مانند مجالس بنی‌امیه و بنی‌عباس به شکلی که مردان بر زنان خواننده وارد می‌شده‌اند و با کلمات باطل اجرا می‌کرده‌اند و شراب می‌نوشیدند و با وسایل موسیقی مانند نی و تار همراه بوده است. (۱۴)
این عبارات بررسی کار‌شناسانه حضرت امام خمینی (ره) درباره نظرات و گفتارهای فیض کاشانی و محقق سبزواری پیرامون غنا است. با غنا خواندن به اشعاری که متضمن مصالح دینی و اخروی و موجب توجه به زهد و عبادت و یاد خدا باشد مطلقا حرام نیست. بنابراین شنیدن غنایی که متضمن اشعاری است که بهشت و دوزخ را به یاد انسان میآورد و به آخرت ترغیب می‌کند یا نعمات و نعمت‌های خداوند و عبادات و یاد خداوند را متذکر و انسان را در عمل به خیرات و خوبی‌ها تشویق کند. در این صورت هیچ مانعی ندارد، زیرا چه جملگی انسان را به یاد حق میآورد و بسا پوست‌های بدن را به حرکت و دل‌های حق‌جویان را نرم می‌کنند و این‌جاست که هر فرد خردمندی پس از شنیدن و استماع انواع آواز‌ها غنای حق را از غنای باطل تشخیص می‌دهند.
آیت‌الله العظمی صانعی در این خصوص در مورد استفتایی که ایشان بیان کردند فرموده‌اند:
به نظر این‌جانب تبعا لبعض الاعلام من الفق‌ها (قدس سره) حرمت موسیقی غنا، حرمت محتوایی است و هر صوت و غنا و موسیقی‌ای که در آن ترویج بی‌بند و باری و بی‌عفتی باشد و یا برای عیاشی و هوس‌رانی عیاشان و هوسرانان خودخواه و غیر متعهد و یا ترویج باطل و تخدیر افکار و به انحراف فکری کشاندن انسان‌ها باشد و یا از اسلام، چهره‌ای ناخوشایند و خلاف سهولت و عدالت نشان دهد و امثال موارد باشد، در همه و همه غنا و موسیقی‌اش هم حرام است و عامل و خواننده و مستمع، مرتکب دو حرام شده‌اند و حتی اگر آیه‌ای از قرآن هم برای ترغیب به کار حرام و باطل با غنا خوانده شود، غنای آن هم حرام است چه رسد به غنا و موسیقی نسبت به سنت و مسائل دیگر اسلامی (۱۵)
طبق فتاوی آیت‌الله العظمی سید علی سیستانی، موسیقی هنر و فنی است که از هنر‌ها و فنون بشری و در زمان‌های اخیر رواج بیشتری دارد. برخی از انواع آن حلال است و می‌توان به آن گوش داد و برخی حرام است و گوش دادن به آنجایز نیست. موسیقی حلال، آن است که با مجالس لهو و لعب تناسب ندارد و به عکس آن، موسیقی حرام به موسیقی‌ای گفته می‌شود که با مجالس لهو و لعب هماهنگی دارد. مقصود از متناسب با مجالس لهو و لعب این نیست که آن موجب آرامش روحی و تغییر حال و وضع انسان می‌شود که چنان چیزی خوب است و احیانا موسیقی و آواز حلال نیز آن وضع را به وجود میآورد، بلکه مقصود از آن این است که شنونده آن خصوصا اگر با هنر و فن موسیقی آشنا باشد می‌داند که کدام یک با مجالس لهو و لعب و مشابه آن‌ها، تناسب دارد. (۱۶)
نظر آیت‌الله مرتضی مطهری البته قدر مسلم در غنا است و آن این است که آوازهایی موجب خفت عقل، حال می‌خواهد اسمای خداوند باشد یا غیر اسمای خداوند می‌شود، یعنی شهوات را آن‌چنان تهییج می‌کند که عقل به طور موقت از حکومت ساقط می‌شود و همان خاصیتی را دارد که شراب و قمار داراست غنا محسوب می‌شود. تعبیر خفت عقل هم تعبیر فق‌ها از جمله شیخ انصاری است. آن‌چه مسلم این است که اسلام خواسته است از عقل انسان حفاظت و حراست کند و عمل هم نشان داده که مطلب هم از همین قرار است. (۱۷)
نظر امام موسی صدر
امام موسی صدر با این‌که یک فقیه عالم بودند موسیقی را هم آموختند. ایشان دستگاه‌های موسیقی را می‌شناختند و به یکی از خواهرزاده‌هایشان که پدر او موسیقیدان بود، حتی توصیه کرده بودند: سعی کن هفته‌ای یک پرده موسیقی را از پدرت یاد بگیری. در این صورت دریچه‌ای علمی به رویت باز خواهد شد که خود جهان دیگری است. ایشان نسبت به برگزاری سرودی در حسینیه ارشاد در سال ۱۳۴۸ خشنود شدند و گفتند: بالاخره هنر و موسیقی دارد در پناه امام حسین (ع) و حسینیه، خود را از چنگال جمود نجات می‌دهد. ان‌شاءالله به‌تدریج پای ارکس‌تر بزرگ به حسینیه‌ها باز شود و هنرهای زیبا در خدمت مذهب قرار گیرند. این عبارات بررسی کار‌شناسانه حضرت امام خمینی (ره) درباره نظرات و گفتارهای فیض کاشانی و محقق سبزواری پیرامون غنا است. با غنا خواندن به اشعاری که متضمن مصالح دینی و اخروی و موجب توجه به زهد و عبادت و یاد خدا باشد مطلقا حرام نیست.
بنابراین شنیدن غنایی که متضمن اشعاری است که بهشت و دوزخ را به یاد انسان میآورد و به آخرت ترغیب می‌کند یا نعمات و نعمت‌های خداوند و عبادات و یاد خداوند را متذکر و انسان را در عمل به خیرات و خوبی‌ها تشویق کند. در این صورت هیچ مانعی ندارد، زیرا چه جملگی انسان را به یاد حق میآورد و بسا پوست‌های بدن را به حرکت و دل‌های حق‌جویان را نرم می‌کنند و این‌جاست که هر فرد خردمندی پس از شنیدن و استماع انواع آواز‌ها غنای حق را از غنای باطل تشخیص می‌دهند.
آیت‌الله العظمی صانعی در این خصوص در مورد استفتایی که ایشان بیان کردند فرموده‌اند:
به نظر این‌جانب تبعا لبعض الاعلام من الفق‌ها (قدس سره) حرمت موسیقی غنا، حرمت محتوایی است و هر صوت و غنا و موسیقی‌ای که در آن ترویج بی‌بند و باری و بی‌عفتی باشد و یا برای عیاشی و هوس‌رانی عیاشان و هوسرانان خودخواه و غیر متعهد و یا ترویج باطل و تخدیر افکار و به انحراف فکری کشاندن انسان‌ها باشد و یا از اسلام، چهره‌ای ناخوشایند و خلاف سهولت و عدالت نشان دهد و امثال موارد باشد، در همه و همه غنا و موسیقی‌اش هم حرام است و عامل و خواننده و مستمع، مرتکب دو حرام شده‌اند و حتی اگر آیه‌ای از قرآن هم برای ترغیب به کار حرام و باطل با غنا خوانده شود، غنای آن هم حرام است چه رسد به غنا و موسیقی نسبت به سنت و مسائل دیگر اسلامی (۱۵)
طبق فتاوی آیت‌الله العظمی سید علی سیستانی، موسیقی هنر و فنی است که از هنر‌ها و فنون بشری و در زمان‌های اخیر رواج بیشتری دارد. برخی از انواع آن حلال است و می‌توان به آن گوش داد و برخی حرام است و گوش دادن به آنجایز نیست. موسیقی حلال، آن است که با مجالس لهو و لعب تناسب ندارد و به عکس آن، موسیقی حرام به موسیقی‌ای گفته می‌شود که با مجالس لهو و لعب هماهنگی دارد. مقصود از متناسب با مجالس لهو و لعب این نیست که آن موجب آرامش روحی و تغییر حال و وضع انسان می‌شود که چنان چیزی خوب است و احیانا موسیقی و آواز حلال نیز آن وضع را به وجود میآورد، بلکه مقصود از آن این است که شنونده آن خصوصا اگر با هنر و فن موسیقی آشنا باشد می‌داند که کدام یک با مجالس لهو و لعب و مشابه آن‌ها، تناسب دارد. (۱۶)
نظر آیت‌الله مرتضی مطهری البته قدر مسلم در غنا است و آن این است که آوازهایی موجب خفت عقل، حال می‌خواهد اسمای خداوند باشد یا غیر اسمای خداوند می‌شود، یعنی شهوات را آن‌چنان تهییج می‌کند که عقل به طور موقت از حکومت ساقط می‌شود و همان خاصیتی را دارد که شراب و قمار داراست غنا محسوب می‌شود. تعبیر خفت عقل هم تعبیر فق‌ها از جمله شیخ انصاری است. آن‌چه مسلم این است که اسلام خواسته است از عقل انسان حفاظت و حراست کند و عمل هم نشان داده که مطلب هم از همین قرار است. (۱۷)
نظر امام موسی صدر امام موسی صدر با این‌که یک فقیه عالم بودند موسیقی را هم آموختند. ایشان دستگاه‌های موسیقی را می‌شناختند و به یکی از خواهرزاده‌هایشان که پدر او موسیقیدان بود، حتی توصیه کرده بودند: سعی کن هفته‌ای یک پرده موسیقی را از پدرت یاد بگیری. در این صورت دریچه‌ای علمی به رویت باز خواهد شد که خود جهان دیگری است. ایشان نسبت به برگزاری سرودی در حسینیه ارشاد در سال ۱۳۴۸ خشنود شدند و گفتند: بالاخره هنر و موسیقی دارد در پناه امام حسین (ع) و حسینیه، خود را از چنگال جمود نجات می‌دهد. ان‌شاءالله به‌تدریج پای ارکس‌تر بزرگ به حسینیه‌ها باز شود و هنرهای زیبا در خدمت مذهب قرار گیرند. نظر آیت‌الله سیستانی آواز خواندن زن حرام نیست، مگر این‌که مهیج شهوت اجانب باشد. بلی غنا که آوازخوانی لهوی است بر مرد هم حرام است. (۲۰)
و علما و آیات عظام مانند امام خمینی (ره)، آیت‌الله تبریزی، آیت‌الله نوری نیز چنین نظری دارند که اگر صدای زن غنا نباشد و باعث لذت جنسی و تهییج شهوت نشود و مفسده‌ای نداشته باشد اشکال ندارد. در مورد موسیقی خوب باید یک حدودی را رعایت کرد که اگر از ابتذال درآید نه تنها حرام نیست، بلکه بعضی گفته‌اند که واجب هم است، امام محمد غزالی در کتاب «کیمیای سعادت» گفته است که موسیقی ۳ نوع است یک نوع واجب است، یک نوع حرام است و یک نوع مباح است، فقط یک نوع موسیقی خوب نیست، زیرا اگر انسان گوش به هر انکرالاصواتی بدهد دیگر نمی‌تواند موسیقی خوب گوش کند، باید خیلی مراقب باشید تا بوی خوش به مشامتان برسد. موسیقی خوب را بشنوید و با تمام وجود آن را حس و لمس کنید.
حرف آخر موسیقی زیبا است که همیشه ماندگار باشد و گوش دادن آن هیچ وقت تکراری و یک‌نواخت نباشد، یعنی بعد از یک مدت زیاد باز هم دوست داشته باشی و باز هم آن‌را گوش دهی و در خاطر به عنوان یک موسیقی جذاب بماند و ما می‌توانیم این مسأله را تجربه کنیم این طور نیست که همه انواع موسیقی جایز نباشد اگر هنر موسیقی رنگ دینی پیدا کند نه تنها حرام نیست، بلکه می‌تواند به عنوان بهترین نوع هنر موسیقی از آن بهره برد و استفاده کرد می‌گویند همه باید برگردیم به دامن عشق و دامن دین.
استاد حسین الهی قمشه‌ای می‌گوید: موسیقی یکی از معجزات پیغمبرخدا یعنی حضرت داوود (ع) است.
فهرست منابع:
۱۱-حسین میرزائی، مبانی فقهی و روانی موسیقی، ص ۱۹
۱۲- برگرفته از کتاب «دانشگاه اسلامی و رسالت دانشجوی مسلمان»، نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری دانشگاه‌ها، چ اول، ۱۳۷۸
۱۳- رساله اجوبه، بخش استفتائت.
www. khamenei. ir -۱۴ مکاسب محرمه، امام خمینی (ره)، ص ۲۰۲
۱۵- پایگاه اطلاع‌رسانی و دفتر آیت‌الله العظمی صانعی.
www. saanei. org ۱۶- پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله العظمی سید‌علی سیستانی.
www. sistani. org ۱۷- کتاب تعلیم و تربیت در اسلام، استاد مرتضی مطهری، ص ۵۳
۱۸- مقاله فقیدی که برای مسیحیان موعظه می‌خواند.
۱۹-سایت آیت‌الله خامنه‌ای
۲۰- سایت آیت‌الله سیستانی.