به گزارش پایگاه اطلاع رسانی موسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر، نشست «از ملی گرایی تا جهان وطنی» از سلسله نشست‌های همایش «بررسی و بازخوانی آراء و اندیشه های امام موسی صدر» به همت کانون اندیشه جوان و با همکاری‌ موسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر یکشنبه ۲۷ آبان ۱۳۹۷ برگزار شد.

دکتر مهدی فدایی مهربانی، عضو هیات علمی گروه علوم سیاسی دانشگاه تهران در این نشست گفت: موضوع نشست پیچیده است، چرا که می‌توان گفت در تمدن اسلامی هم مفهوم ملی گرایی را داریم و هم نداریم. دو نوع ملی گرایی را باید از هم تفکیک کرد: نخست ملی گرایی وستفالیایی و دیگری ملی گرایی به معنای وطن. 

وی افزود: ملی گرایی وستفالیایی پس از جنگ‌های مذهبی ۳۰ ساله در اروپا در سال ۱۶۴۷ و پس از بسته شدن قرارداد وستفالیا شکل گرفت و این قرارداد مفاهیم ملی‌گرایی را شکل داد. یک نوع از ملی‌گرایی هم در مفهوم وطن است. تا پیش از مشروطه در ایران واژه ملت به معنی دین و آیین است. 

فدایی مهربانی ادامه داد: کامل‌ترین حدیث درباره وطن «حب الوطن من الایمان» است. درباره حب وطن بحث‌های مختلفی شده و برخی اعتقاد دارند که می‌توان برداشت ملی گرایانه نیز از این حدیث داشت که در واقع این گونه نیست. حدیث دیگری هم روایت شده که می‌گوید حب دنیا می‌تواند راس همه خطاها باشد. 

عضو هیات علمی دانشگاه تهران در بخش دیگری از سخنان خود به نظر امام موسی صدر درباره وطن اشاره کرد و گفت: نگاهی که امام موسی به مفهوم وطن دارد، به هیچ وجه نگاه ملی گرایی ناسیونالیستی نیست. نوع نگاه او به دنیا دارای غایتی است که این وطن گرایی محملی است برای رسیدن به آن غایت. 

فدایی مهربانی در ادامه نگاه امام صدر را نیز با مفهوم جهان وطنی دارای زاویه دانست و اضافه کرد: مفهوم جهان وطنی یک نگره جدید است و سعی دارد همه انسان‌ها را شهروند جهان بداند. البته این مفهوم پارادوکس‌های عجیبی هم دارد. نگاه کلیت گرای جهان وطنی در تفکر مدرن بوجود آمد که البته از دل آن نگاه‌های غیریت ساز فاشیستی نیز متولد شد. کلیت در این نوع نگاه در اصل کلیت اروپایی است و نه دیگر مناطق. آنها می‌خواهند دیگری را حذف کنند نه اینکه با او به گفت‌وگو بپردازند.

نویسنده کتاب «ایستادن در آن سوی مرگ» در بخش دیگری از سخنان خود به نگاه امام صدر به مساله انسان اشاره کرد و گفت: به نظر من ایده امام موسی صدر در توجه به دیگری است. او در هنگامه صحبت‌های خود درباره انسان هیچ گونه مرزی را در نظر نمی‌گیرد. کسانی که در کار تبلیغ دین هستند باید به این نکته توجه بسیار کنند.

فدایی مهربانی گفت: در اصول تربیتی پیامبر و ائمه بیشترین تاکید بر رفتار و کنش درست است. با موعظه کسی تربیت نمی‌شود. امام موسی صدر در ایران، لبنان و کشورهای عربی به خاطر رفتارش محبوب است. او با مسلمان اعم از شیعه و سنی و مسیحی می‌نشست و صحبت می‌کرد و بین آنها تفاوتی نمی‌گذاشت. امام صدر همچنین شخصا به کشورهای مسلمان سفر می‌کرد و تاثیر رفتاری خود را در آن کشورها نیز می‌گذاشت.

این پژوهشگر و مدرس دانشگاه در ادامه نظریه دولت آسمانی امام موسی صدر نیز نظریه‌ای مناسبت با مفهوم انسان خواند و ادامه داد: امام صدر در ذیل صحبت از مفهوم وطن و ملت به رابطه با دولت نیز اشاره می‌کند. او می‌گوید ما باید به دنبال دولت آسمانی نه دولت دینی باشیم. دولت که صرفا دینی باشد امکان دارد اقلیت‌ها را در نظر نگیرد. دولت آسمانی اما دیدگاه معنوی خود را به هر حال خواهد داشت. 

نویسنده کتاب «حکمت، معرفت و سیاست در ایران»، هدف دولت آسمانی از نظر امام صدر را رساندن انسان به غایت قصوی خود معرفی کرد و گفت: وحدت مسلمین برای امام موسی صدر بسیار مهم است. او به درستی تشخیص داده که نیاز جامعه اسلامی به سمت وحدت رفتن است. امام صدر در جایی با اعتراض به علمای مسیحی و مسلمان می‌گوید که کدام عالم مسیحی از محرومیت مسلمانان شکایت کرده و کدام عالم مسلمان از محرومیت ارمنی‌ها؟ به باور امام صدر اگر ما احساس صادقانه وطن دوستی نداشته باشیم وطن با ما بیگانه می‌شود و ما نیز در وطن خود غریب می‌شویم.

پرورش روحیه وحدت از اهداف امام صدر است

وی افزود: امام صدر در جای دیگری می‌گوید که واژه ملت با مردم تفاوت دارد. ملت یعنی وجود وحدت و فکر و رسالتی واحد که بر دوش مردم قرار دارد و موارد اختلاف را در کوره‌ای می‌گدازد. این مفهوم امت یا ملت است. اسرائیل یا استعمار با یک امت چه کار می‌توانند بکنند؟ آنان را آواره کنند یا بکشند؟ این گونه تجاوزها تا وقتی که حتی یک نفر از امتی وجود دارد و به وحدتی که شکل دهنده امت است ایمان دارد هیچ آسیبی نمی‌رساند. خطری که لبنان را تهدید می‌کند از درون همین امت سرچشمه می‌گیرد از جمله فرقه گرایی و تبعیض که در ذهن همه ما جا دارد. 

فدایی مهربانی در ادامه یکی از اهداف امام صدر را پرورش روحیه وحدت در میان انسان‌ها خواند و اضافه کرد: به باور امام صدر باید به سمت داشتن روحیه وحدت برویم. امام صدر به خاطر اینکه مقتضیات جامعه مسلمین را شناخت این حرف را بیان می‌کند. او می‌داند که دوران خلافت بزرگ اسلامی تمام شده و کشورهای اسلامی به واحدهای ملی تقسیم شده‌اند. حالا در این وضعیت اگر کشورهای اسلامی بخواهند تفرقه داشته باشند، وحدت درونی شکل نمی‌گیرد.

وی افزود: امام موسی صدر بسیار عمل‌گراست. او در موقعیت‌های خاص کنشی مخصوص همان موقعیت را دارد. امام دیده که لبنان در آن دوره با بحران‌های زیادی مواجه است و او در نوشته‌های خود مدام مساله لبنان را مطرح می‌کند و برای آینده لبنان نگران است. ایشان ماموریت داشت تا در لبنان ظرفیت خود را نشان دهد. امام در عین افق بلند و اهداف جهانی می‌داند که در عمل باید از ظرفیت‌های بومی استفاده کند.

دیگر سخنران این نشست دکتر سهیل اسعد، عضو هیات علمی جامعة المصطفی نیز در بخشی از سخنان خود با اشاره به سختی تعریف مفهوم‌ها در مسائل انسانی گفت: تعاریف در مسائل انسانی و اجتماعی تعاریف سختی است و اختلاف میان دانشمندان و علما و کتب مطرح در نگاه به این مفاهیم مطرح است. به همین دلیل شاید نتوان با دقت گفت که ناسیونالیسم چیست و نگاه اسلام نسبت به آن چه هندسه‌ای دارد؟ پژوهش چندانی نیز در این موضوع انجام نشده است. 

وی افزود: مفاهیم و محورهایی در اسلام وجود دارد که می‌توانند به عنوان مقدمه‌ای برای چارچوب تئوریک در بحث از ملی گرایی و جهان وطنی مطرح شوند. نخست اینکه ما در اسلام مفهوم امت اسلامی را داریم. رویکرد اسلام به مفهوم امت اسلامی ایدئولوژیک و فکری است و نه جغرافیایی. منظور امیرالمومنین هم از امت معنای ایدئولوژیک دارد. ایشان در نهج البلاغه خطاب به مالک اشتر می‌فرمایند که مردم یا در دین با تو مشترکند یا در خلقت. این هم معیاری برای تشکیل امت اسلامی است. عناصر و اعضای امت اسلامی ارتباطی ایدئولوژیک دارند نه ارتباط جغرافیایی و حتی تاریخی.

سهیل اسعد ادامه داد: تفاوتی میان ناسیونالیسم به معنای اعتراف به مرزهای جغرافیایی و حب وطن وجود دارد. نگاه اسلام به این بحث حذف تمام مرزهاست. اسلام به عناوین اعتباری هیچ اعتنایی نمی‌کند، چرا که اصل پیغام اسلام برای فطرت انسان است که مشترک بین تمام اعضای خانواده بشری است و این فطرت مقید به زمان و مکان نمی‌شود. فطرت تنها چیزی است که تمام مرزها را توانسته حذف کند و این بسیار زیباست که در انسان چیزی داریم که می‌تواند تمام مرزها را حذف کند.

سهیل اسعد در بخش دیگری از سخنان خود گفت: امام موسی صدر روی دشمن کار زیادی کرده است و بسیار مواظب است تا دشمن وارد مناسبات اسلامی و انسانی ما نشود. به باور او دشمن هیچ اعتنایی به ناسیونالیسم ما و حدود و مرزهای جغرافیایی در دشمنی با ما نکرده است. یعنی وقتی که ملت‌های اسلامی را درنظر می‌گیرد هیچ اعتنایی به مرزها جغرافیایی نمی‌کند. مثلا می‌گوید هلال شیعی. 

عضو هیات علمی جامعة المصطفی در ادامه با اشاره به این نکته دشمنان اسلام در تجربه تفرقه افکنی خود موفق نبوده‌اند، گفت: دشمنان اسلام اعتراف به مرزها، ملیت‌ها و نژادها نمی‌کنند. چون اینها تجربه تفرقه ملیتی و نژادی را داشتند، اما پیروز نشدند و به دلیل همین عدم پیروزی تمام تلاش خود را روی زدن چیزی گذاشتند که در اسلام اصلی محوری است.

سهیا اسعد گفت: نگاه و برنامه‌ریزی‌ امام موسی صدر بین المللی است، اما نقش اجرایی خود را در لبنان می‌دید. امام صدر پس از درگذشت علامه شرف الدین برای رهبری شیعیان لبنان از ایران به این کشور سفر کرد. سیره امام صدر نشان می‌دهد که باید بین مسائل تئوریک و نقش اجرایی فرق گذاشت، یعنی باید افق را گسترده دید اما کار اجرایی با توجه به زیربناها باشد.

این مدرس فلسفه و عرفان همچنین به یکسان بودن سیره نظری و عملی امام صدر اشاره کرد و ادامه داد: برای رسیدن به توصیف دقیق از شخصیت امام صدر باید جدا از سخنانش، رفتار و سیره‌اش را نیز بررسی کرد. او در ایام حضور در لبنان سفرهای مهمی به دیگر کشورها داشت و تاثیر مهمی نیز در آغاز حرکت‌هایی گذاشت که بعدها بین المللی شدند. این موارد نشان می‌دهد که افق امام صدر جهانی بود و خود را محدود به یک کشور نمی‌دید. حتی برای حل مشکلات داخلی لبنان نیز از ظرفیت‌های بین‌المللی استفاده می‌کرد. دیدار او با پاپ برای حل مشکلات لبنان در دوره جنگ‌های داخلی مثال خوبی است.

اسعد همه برنامه‌های امام صدر را ناشی از نگاه فرادینی و فرامرزی او دانست و گفت: امام صدر از تاسیس مدارس ملی صدر در قم، تاسیس نشریه مکتب اسلام، تاسیس جمعیت البر و الاحسان در لبنان، تاسیس مدرسه صنعتی جبل عامل، تاسیس بیت الفتات، تا تاسیس بیت الندوة، نگاه فراناسیونالیستی و فرا دینی خود را نشان می‌دهد. نگاه او به انسان‌ها نیز فرامذهبی و فرادینی است. حتی در برنامه تقویتش برای اقتصاد، سلامت، علم و صنعت نیز این مساله فرامذهبی را در نظر می‌گرفت.