به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی مؤسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر، دوره آموزشی «بررسی مفهوم دیالوگ در اندیشه و عمل امام موسی صدر» پنجشنبه 12 بهمن 1396 با تدریس دکتر رسول رسولی پور، رئیس دانشکده ادبیات دانشگاه خوارزمی و رئیس گروه اخلاق شهروندی تهران، در موسسه فرهنگی شهرکتاب برگزار شد.
در جلسه پیش از ظهر این دوره مفهوم گفت‌وگو در دین‌شناسی (الهیات) امام موسی صدر مورد بحث قرار گرفت. گزیده سخنان رسولی‌پور در این جلسه را در ادامه می‌خوانید.


«دیگری» باعث رشد است

امام موسی صدر «دیگری» را نه مانع بلکه موجب رشد می‌داند و به تصریح می‌گوید اگر در جایی مشاهده کردید که یک عالم دینی شما را به مخالفت یا مبارزه با دیگری به دلیل دارا بودن دین مخالف می‌خواند، او سخنگوی دین نیست. امام صدر این توجه به دیگری را هم در تئوری و هم در عمل نشان داده است.

گفت‌وگو وجه تمایز یک ملت با جنگل

موضوع «گفت‌وگو» جدید است، اما امام صدر آن را بیش از 50 سال پیش مطرح کرده است. امام موسی صدر در جایی تعریف بسیار مهمی از گفت‌وگو را به این شرح به دست داده است: «گفت‌وگو مذاکره و استدلال است نه تحمیل آرا و عقاید و مواضع به زور اسلحه. در واقع این گفت‌وگو وجه تمایز یک ملت با جنگل است.» گفت‌وگو در خوانش سنتی خود نوعی هم‌سخنی یا به تعبیر قرآنی‌اش جدال احسن بوده است. در جدال احسن ما اسکات خصم نداریم و امام موسی صدر هم نمونه عالی جدال احسن است. جدال احسن صرفا در گفتار خلاصه نمی‌شود، بلکه وارد رفتار، کنش و زندگی هم خواهد شد.

کلمه، ابزار گفت‌وگو

کلمه، واژه و سخن یا زبان مهمترین ابزار گفت‌وگوست. البته ما در دیالوگ سکوت هم داریم و امام صدر سکوت در دیالوگ را نیز مطرح کرده است. کلمه در نگاه امام صدر هم مرگ دارد هم زندگی و پاره‌ای از وجود آدمی است و زندگی آن از زندگی انسان سرچشمه می‌گیرد.

به باور امام موسی صدر دروغ، مبالغه، شهادت دروغ و خلف وعده دلیلی بر مرگ آدمی است و انحراف کلمه یا بی‌معنا شدن آن یا تطابق نداشتن آن با معنایش به طور کامل، روابط انسانی را در معرض خطر قرار می‌دهد. دروغ، دروغ مسئولان و وعده‌های خیالی، نفاق در سخن و غیبت که امام صدر از آن به قتل اجتماعی در قالب کلام یاد می‌کند، همه از آسیب‌های کلمه هستند که امام صدر درباره آنها سخن گفته است.

سکوت، انفاق کلام

امام موسی صدر در جایی سخنی بدین شرح بیان کرده است: «حال که قدرت انفاق ندارید، زبانتان را کنترل کرده و سکوت اختیار کنید، چه بازاری از این سودآورتر می‌خواهی؟ حرفی نزن و در مقابل خدا به تو بهشت می‌دهد. بس نیست؟» سکوت در سنت ادیان شرق آسیا بسیار تمرین شده اما در ادیان ابراهیمی خیر. در تفکر صدری سکوت نوعی انفاق است.

کمال گفت‌وگو

کمال گفت‌وگو را در چند مورد می‌توان خلاصه کرد: «سوال و بحث»، «راستگویی» و «احترام به انسان، دیدگاه و عواطف او». امام صدر در یکی از سخنرانی‌های خود می‌گوید: «به من رحم نکنید، از طرح هیچ بحثی در برابر حاضران خجالت نکشید.» یکی از ویژگی‌های کمال گفت‌وگو این است که ما در گفت‌وگو حسابرسی داشته باشیم. امام صدر در این باره می‌گوید: «حسابرسی همیشگی در گرو مراجعه پیوسته به نفس است و حسابرسی از دیگران در گرو تعامل و گفت‌وگو با آنان است.»

کاربرد گفت‌وگو

اصلی‌ترین شرط تفاهم، گفت‌وگو است. امام صدر می‌گوید: «شرط وحدت میان مسلمانان تقریب و نزدیکی است و شرط تقریب نیز تفاهم است و شرط تفاهم گفت‌وگوست.» توافق و وفاق نیز از دیگر کاربردهای گفت‌وگوست. کلام امام صدر در این موضوع نیز چنین است: «تحقق و وفاق سیاسی نیازمند آن است که دولت دو گام یا یکی از آنها را بردارد، این دو گام عبارتند از یافتن نقاط مشترک میان طرف‌ها از یکسو و ترتیب دادن ملاقات میان آنها از سوی دیگر.»

توافق و وفاق از نظر امام صدر باعث: برقراری عدالت، گفت‌وگوی صریح و شفاف و متوقف کردن نزاع سیاسی و دخالت‌های بیگانگان، می‌شود. به دلیل این کابردهای مهم است که امام صدر اعتقاد دارد که نخستین راه و نخستین کار گفت‌وگوست.

گفت‌وگو و نوع‌دوستی

امام صدر در بسیاری از سخنان خود بر انسانیت و کرامت انسانی تاکید کرده است. به باور او همه از امتیاز آفریده خدا بودن بهره‌مند هستند. هیچ انسانی بر دیگری برتری ندارد و تنها جنبه ناب انسان نفخه الهی است و کرامتی که خدا عطا کرده است. این برای تمام بشریت است.

نوع‌دوستی در روش امام صدر پررنگ است، چرا که نوع‌دوستی برابر با خدادوستی است. دینی که او معرفی می‌کند دین انسانی یا خدا-انسانی است. در تمامی حرف‌های امام صدر همراهی خدا و انسان دیده می‌شود. خوانش رقیب این دیدگاه در این است که دین در خداشناسی یا الهیات خلاصه می‌شود.

به باور امام صدر ایمانِ در خدمت به انسان، اشتراک همه ادیان آسمانی است. امام می‌گوید: «اسلام ما انسانی و در خدمت همگان است نه اسلام نژادی. من نیامده‌ام بگویم که این مذهب، مذهب برتر است و برای فرقه‌گرایی نیامده‌ام.» به عبارتی ایمان به انسان بعد زمینی ایمان به خداوند است و بهترین راه برای خشنودی خدا خدمت به انسان‌هاست.

سبیل خدا یعنی راه انسان

امام صدر در جایی گفته است که سبیل‌الله یعنی همان راه انسان. به تصریح قرآن خداوند بی‌نیاز است و ما نیازمند. بنابراین شهادت در راه خدا یعنی شهادت در راه مردم. خداوند هیچ دکانی ندارد و دین در خدمت انسان است. خدمت به انسان روشی است که خداوند آن را برتر دانسته و هدف زندگی و رسالت آدمی برشمرده است.

 دین در خدمت انسان است و انبیای الهی خود را فدای انسان کردند و انتظار نداشتند که انسان‌ها متقابلا خود را فدا کنند. همچنین اینگونه نبوده که انسان‌ها را برای نپذیرفتن دعوتشان بکشند. امام موسی صدر سکولار نیست و از جایگاه یک عالم دینی می‌گوید که اگر می‌خواهی جان خود را در راه دین بدهی در راه انسان بده؛ و اگر می‌خواهی خدا را دوست داشته باشی، صورت زمینی او یعنی انسان را دوست داشته باش.

گفت‌وگو و زندگی دوستی

دین وسیله زندگی است. امام در جایی می‌گوید که «من همواره سعی کرده‌ام تاکید کنم که دین پیش از آنکه توشه آخرت باشد والاترین وسیله برای زندگی است. دین بهترین مسلک برای زندگی و بهترین وسیله برای تامین سعادت و آسایش انسان و به کمال رسیدن جهان است.

دین دیالوگی چیست؟ امام صدر می‌گوید: امکان ندارد دینی وجود داشته باشد که در آن به همگرایی و ارتباط با دیگران توصیه نشده باشد. ما با سه اصل بزرگ ایمان و عدالت و گفت‌وگوی مسیحی و اسلامی روبه‌رو هستیم.

در باور امام صدر گفت‌وگو ابزار پیشرفت و یادگیری است و همچنین برای صلح بسیار کارایی دارد. برای اثبات این سخن، امام آیه 16 سوره مبارکه مائده را به این شرح تفسیر می‌کند که همه رسالت‌های آسمانی و کتاب‌های الهی دو هدف دارند: ترویج صلح و بیرون بردن مردم از تاریکی به سوی نور. امام صدر همچنین از آیه 64 سوره آل عمران لزوم گفت‌وگو را نتیجه می‌گیرد که برای برابری و رسیدن به راه حلی برای بهبود مشکلات است.

بنابراین بسیاری بر این عقیده‌اند که باید تعابیر کفر و ایمان را بازتعریف کرد. با توجه به سخنان امام صدر عده‌ای به این نتیجه رسیدند که اگر کافری برای ایجاد فرصت‌های برابر در جامعه‌اش تلاش کند، مومن می‌شود و مسلمانی که شمشیر کشیده و می‌خواهد کسی را به جرم تفاوت دین بکشد، کافر است. به جای جهان کفر و مومن باید بگوییم جهان صلح و جهان حرب. البته امام صر هم به عملیات نظامی باور دارد، اما نه اینکه مانند بسیاری بگوید که اسلام دین شمشیر است.