به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی موسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر، این مراسم با سخنرانی حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر مهدی مهریزی، دکتر سعید پورعلی، معاون فرهنگی جهاد دانشگاهی، عادل تقوی، رئیس سازمان انتشارات جهاد دانشگاهی تهران و با حضور سیده حورا صدر، مدیر موسسه فرهنگی و تحقیقاتی امام موسی صدر برگزار شد.

در پایان این مراسم از برگزیدگان این طرح با اهدای جوایزی تقدیر شد. مشروح سخنان سخنرانان این برنامه را در ادامه می خوانید.

مهدی مهریزی: مواجهه امام صدر با قیام عاشورا «انسانی» است



من در شب اربعین سال 1392در موسسه امام موسی صدر درباره عاشوراپژوهی خاندان صدر سخنرانی کرده و آثار سه صدری بزرگ یعنی آیت‌الله سیدرضا صدر، آیت‌الله شهید سیدمحمدباقر صدر و امام موسی صدر را بررسی کردم. آثار این سه بزرگوار درباره عاشورا در دهه 50 عرضه شده است و دیدگاه‌ها تقریبا شبیه به هم است.

اگر ما به تاریخ تفکرات شیعیان درباره واقعه عاشورا را نگاه کنیم با سه دیدگاه «عاطفی»، «حماسی» و «انسانی» مواجه خواهیم شد. دیدگاه عاطفی از عاشورا، مصیبت‌ها و غم‌ها را برجسته کرده و بیشتر به عزاداری‌ها و نوحه‌ها می‌پردازد. تا 100 سال پیش عموم تولیدات شیعه در این حوزه بوده و ادبیاتی حزن‌انگیز دارد.

از 100 سال پیش در جهان انقلاباتی صورت گرفته است. از آن سال‌ها نیز عالمان و اندیشمندان شیعه با قیام عاشورا از منظر حماسی برخورد کردند. بحث شهادت و مبارزه با ظلم در این کتاب‌ها مطرح شده و نام کتاب‌ها مانند «حماسه حسینی»، «رستاخیز حسینی» و... نیز گویای این نکته است. مواجهه انسانی با قیام عاشورا نیز اخیرا شکل گرفته و مباحثی چون «مسئله زن»، «حقوق شهروندی»، «کرامت انسانی» و... را در قیام حسینی بررسی می‌کنند.

نکته مهم این است که رخدادها و حوادثی که قداست دینی دارند مانند نصوص از لایه‌های مختلفی برخوردارند. مواجهاتی که درباره قیام عاشورا بیان کردم سه لایه از عاشورا هستند که مکمل یکدیگرند و ناقض هم نیستند. یک‌لایه دیدن عاشورا «اخباری‌گری» است. اخباری‌گری فقط در نگاه به حدیث خلاصه نمی‌شود و در همه لایه‌های زندگی وجود دارد.

در کتاب «سفر شهادت» هر سه لایه به خوبی دیده شده و به هر سه آنها نیز توجه جدی شده است. البته نگاه به لایه سوم یعنی توجه به بعد انسانی، جدی‌تر است. بعد انسانی در مقالات و گفتارهای امام موسی صدر درباره عاشورا بسیار مهم است که همه در حدود 45 سال پیش مطرح شده‌اند. یکی از مهم‌ترین آنها بحث تبعیض جنسیتی است. به‌جز توجه جدی امام صدر به نقش حضرت زینب(س) در «سفر شهادت» این نکته به طور جد مطرح شده که چرا ما زن را در حادثه عاشورا نبینیم؟ امام صدر بیان کرده که زن در میدان کربلا نقش مرد را کامل می‌کند و جهاد او را شکل می‌دهد.

اصالت به «گفت‌وگو» است نه جنگ

در کتاب «سفر شهادت» بارها بر مفاهیمی چون «گفت‌وگو» و «تفاهم» تاکید شده است. به عبارتی امام صدر زمانی که در مجلس امام حسین(ع) بودند بحث «گفت‌وگو» را مطرح کردند. ما مدام فکر می‌کنیم که اگر شهید نشویم ذلیل و خوار هستیم. این درست نیست؛ «گفت‌وگو» بر جنگ برای رسیدن به آرمان‌ها اصالت دارد. امام صدر در گفتار «شهادت چشمه جوشان تحول» کتاب «سفر شهادت» گفته است که «آنان که این حادثه [کربلا] را بزرگ می‌دارند، باید همچون امام حسین همواره برای گفت‌وگو، آتش بس و... آماده باشند.»

بنابراین امام صدر از روایت قیام عاشورا برای تبیین مفاهیمی چون گفت‌وگو و تفاهم بهره می‌برند. در بکی از سال های حضور امام در لبنان، روز عاشورا با ایام کریسمس تقارن پیدا کرد. امام صدر در سخنرانی‌های خود به مناسبت آن سال «صلح» را عنصر مشترک میان کریسمس و عاشورا دانست. این برداشت‌ها لایه انسانی از عاشورا را برای ما عیان می‌کند. بنابراین منافاتی ندارد که ما مجلس روضه تشکیل دهیم و در آن ظلم‌ستیزی را برای صلح تقویت کنیم. امام موسی صدر این مقوله را تحقق بخشید چون در تفکراتش انسان بر همه چیز اصالت داشت.

البته چون اصالت داشتن انسان در تفکر اهل بیت مطرح شده در تفکر امام موسی صدر هم وجود دارد. امیرالمومنین در خطبه 206 نهج البلاغه که مرتبط با جنگ صفین است، فرموده‌اند: «خوش ندارم که مدام به دشمنان ناسزا بگویید. کارهای بد آنها را گوشزد کنید که آب را بستند و... بجای ناسزا به آنها بگویید که خدایا امور ما را اصلاح کن و نگذار خون ما ریخته شود. اگر کار بد را گوشزد کنید هم تاثیرش بیشتر بوده و هم برای شما عذر ناگزیری از جنگ است.»

در این اصالت تکثر و تنوع مطرح است، بنابراین باید گفت‌وگو و صلح را مدنظر قرار داد. البته اضطرار برای جنگ هم وجود دارد. از همه این مباحث من بازهم به تعبیر خودم برای امام موسی صدر می‌رسم که ایشان عالم طراز دین است. اگر ما بخواهیم عالمی را به عنوان طراز دین معرفی کنیم که عملش هم‌طراز با ائمه و اولیای دین باشد، آن امام موسی صدر است.

سعید پورعلی: امام صدر از مفهوم معاصریت برای تفسیر نصوص دینی بهره برد



پیش از هرچیز باید بگویم که دکتر سیدحمیدرضا طیبی ریاست محترم جهاد دانشگاهی، نیز بسیار علاقه‌مند بود تا در این برنامه شرکت کند، اما برنامه‌ای برای او پیش آمد. دکتر طیبی به من تاکید کرد تا اعلام کنم که چون رسالت امام موسی صدر عزت بخشیدن به شیعیان و البته کل جامعه لبنان بود، جهاد دانشگاهی این آمادگی را دارد تا بر حسب توانایی‌های خود برای دنبال کردن اهداف امام صدر، با موسسه امام موسی صدر در ایران و لبنان همکاری کند.

اما درباره «سفر شهادت» باید بگویم که این کتاب شامل محتوای 16 سخنرانی و خطابه امام موسی صدر درباره وقایع روز عاشوراست که در فاصله سال‌های 1347 تا 1355 ایراد شده‌اند. جایگاه و شان امام صدر در جهان تشیع نیز از زبان بزرگان جامعه تشیع بیان شده است. امام خمینی(ره) به مناسبت‌های مختلف بارها از علاقه خود به امام موسی صدر و امیدواری و دعا برای بازگشت او سخن گفته و تعابیری چون «فرزند من»، «بازوی قوی اسلام» و... را برایش به کار برده‌اند.

مقام معظم رهبری نیز در برخی سخنرانی‌های خود تعابیری چون «عزیز گمشده مسلمانان جنوب لبنان»، «فرزند خلف اسلام»، «اندیشمند پیشرو و علامه» و... را در توصیف امام موسی صدر به کار برده و دعا کردند که به حرمت محمد و آل‌محمد این فرزند خلف اسلام به سلامت به اهلش بازگردد. همچنین سیدحسن نصرالله نیز در سخنانی گفته است که تحت تاثیر چهار شخصیت برجسته است؛ امام موسی صدر، امام خمینی، آیت‌الله خامنه‌ای و آیت‌الله شهید محمدباقر صدر. به باور حسن نصرالله هیچ تفاوتی میان اندیشه‌های امام خمینی و امام موسی صدر وجود ندارد.

مفهوم معاصر بودن از نظر امام صدر

امام موسی صدر در خطابه «امام حسین(ع) پیشوای اصلاحگری» سوال بسیار مهمی را به این شرح مطرح می‌کند: «اگر امام حسین این روزها در میان ما بود، چه می‌کرد؟» این سخنرانی را امام در مجتمع آموزشی عاملیه در بیروت ایراد کرده بود. شیعیان در بیروت کمتر سخنرانی و مجالس روضه داشتند و مراسم‌های دینی بیشتر در صور انجام می‌شد. این سخنرانی در ایامی است که روستای کفرشوبا در جنوب عرصه تاخت و تاز اسرائیل بود.

درگیری با مفهوم معاصریت و امروزی بودن را در ذهن امام موسی صدر به طور مرتب می‌توان ردیابی کرد. این در صورتی است که در زمان حضور و فعالیت علمی و عملی امام صدر، دین از نظر گفتمانی جایگاه برجسته‌ای در جهان ندارد. در آن سال‌ها هیچ نگاهی که دین می‌تواند جنبه رهایی بخش و همینطور تعامل با دنیای مدرن داشته باشد، مطرح نمی‌شد، اما امام موسی صدر می‌خواهد این موضوع را مطرح کند. او در یکی دیگر از سخنرانی‌های خود درباره امیرالمومنین فرموده است؛ «اگر امروز دنیا بخواهد علی(ع) را بشناسد، دو راه دارد: نخست از راه مطالعه تاریخ و دوم از طریق شناخت پیروانش. امروزه اگر بخواهند علی(ع) را از پیروانش بشناسند، آیا علم، تقوا، شجاعت و... را در پیروانش می‌بینند؟»

امام موسی درگیر امروز و مسئله معاصریت است و همین ظرفیت باعث آزادسازی فقه و نصوص دینی شد. مفهوم «فقه پویا» نیز بر مبنای پیش آمدن مفهوم معاصریت پیش آمد. به باور امام موسی صدر ما از طریق ظرفیت‌های متون، نصوص و شعائر دینی می‌توانیم صلح، دوستی، همزیستی مسالمت‌آمیز و احترام به تنوع و تکثر را استخراج کرده و به حلیت مسائلی چون موسیقی، ذبیحه اهل کتاب و... برسیم.

خدمت بزرگ امام موسی صدر این بود که ذهن مسلمانان را درگیر مفهوم «معاصریت» با تکیه بر منابع و نصوص کرد. همین سوال بسیار امروزی «ما چقدر نیازمند حسینی بودن هستیم؟» حسینی بودن یعنی اینکه چگونه آدم می‌تواند در اوج فداکاری و خدمت باشد؟ حسینی بودن یعنی اینکه از غرور دست برداریم. با همین دیدگاه است که امام موسی صدردر گفتمان منطق و صلح و قرار می‌گیرد نه در گفتمان طایفه گری و انتقام.

تلاش امام موسی صدر این است که حسینی را تصویرسازی کند که منطق‌های قبیله‌گرایی را پوسیده معرفی می‌کند. تعابیری چون «حسین وارث انبیاست»، «حسین پیشوای اصلاحگری»، «حسین پیامی است برای آزادی»، «حسین صلح دوست و اهل عدالت و کرامت است» و «حسین شهید راه اصلاح است و عزت و اقتدار به ارمغان می‌آورد» همه در این راستا قرار می‌گیرند. امام صدر، امام حسین را با لقب مظلوم نمی‌خواند، بلکه حسینی را تصویر می‌کند که ظلم‌ستیز و ستم ستیز است و در مقابل منطق یزید که انتقام است، قرار می‌گیرد. برای تبیین این مقوله به شعری از یزید استناد می‌کند که که در آن قبیله‌گرایی مطرح شده است. این شعر در مقاتل الطالبیین به این شرح آمده که «بنی‌هاشم با حکومت بازی کردند نه خبری از آسمان آمده و نه وحی نازل شده است.»

امام صدر بیان کرده‌اند که امام حسین(ع) سه گونه شهادت داشت: شهادت تن به دست یزید، شهادت آثار به دست متوکل عباسی و شهادت هدف به دست عده‌ای جاهل یا مغرض؛ که شهادت سوم مهم‌تر از بقیه است. استنباط من این است که یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های امام صدر درگیری‌های او برای آزادسازی ظرفیت نص برای معاصریت است. امام صدر از جمله علمای نواندیشی است که عنصر معاصریت را برای استنباط و تفسیر متون دینی به کار می‌برد.

عادل تقوی: نام «امام صدر» باعث استقبال از این طرح شد



سال گذشته (1395) همزمان با هفته کتاب و ایام اربعین از سوی جهاد دانشگاهی ایده اجرای طرحی ملی مطالعاتی پیشنهاد شد که بر مبنای آن کتابی که تناسب محتوایی با قیام حسینی داشته باشد، معرفی شده و مسابقه‌ای بین طلاب و دانشجویان در سطح ملی برگزار شود. اعضای شورا جهاد دانشگاهی کتاب‌های مختلفی را بررسی کردند و در نهایت کتاب «سفر شهادت» که بسیار روان و البته با دیدگاهی تحقیقی و امروزی به روایت و تحلیل واقعه عاشورا می‌پردازد، انتخاب شد. با همکاری موسسه محترم امام موسی صدر ما توانستیم فراخوان این طرح را در دانشگاه‌ها‌ و حوزه‌های علمیه منتشر کنیم و به نسبت با جشنواره‌های مشابه استقبال بسیار مناسبی هم از آن به عمل آمد.

هدف سازمان جهاد دانشگاهی این بود که کتاب خوانده شده و تحلیل دانشجویان و نسل جوان روی آن نوشته شود و این کار تمرینی باشد برای نوشتن و مکتوب کردن مطالعات دانشجویان. همچنین بر مبنای این طرح درک دانشجویان از واقعه مهم سال 61 هجری که کل تاریخ اسلام را نیز تحت تاثیر خود قرار داد، نیز مطرح می‌شد.

از میان آثار رسیده به دبیرخانه این طرح در نهایت 75 اثر برای مرحله داوری انتخاب شدند که نویسنده 60 درصد آثار را آقایان و 40 درصد را خانم‌ها تشکیل می دادند. همچنین از میان آثار رسیده پنج درصد را دانشجویان مقطع دکتری، 22 درصد را دانشجویان مقطع کارشناسی ارشد، 46 درصد را دانشجویان کارشناسی و در نهایت دو درصد را نیز دانشجویان مقطع کاردانی نوشته بودند.

نکته‌ بسیار جذاب برای ما استقبال دانشجویان رشته‌های مختلف از این طرح است. اینگونه نبود که فقط دانشجویان رشته‌های علوم انسانی در آن شرکت کنند، بلکه ما شرکت‌کنندگانی از رشته‌های فنی و مهندسی، علوم پایه، کشاورزی و منابع طبیعی و همچنین رشته‌های هنر و معماری هم داشتیم. به هر حال به نظر من استقبال مناسب از این طرح به موضوع کتاب و نویسنده آن باز می‌گردد. امیدوارم در دوره‌های دیگر هم باقی آثار امام موسی صدر را در این طرح شرکت دهیم و همچنین بسیار امید دارم که این طرح به عنوان یک جشنواره ثابت در همه سال‌ها در میان دانشگاهیان برگزار شود.

تقدیر از برگزیدگان



در پایان این مراسم از برگزیدگان طرح ملی مطالعاتی «سفر شهادت» با اهدای جوایزی تقدیر شد. اسامی برگزیدگان این طرح به شرح زیر است:

برگزیده
امیر زارع: دانشجوی رشته علوم قضایی

شایستگان تقدیر

زهرا طلوع برکاتی: دانشجوی رشته فلسفه از دانشگاه فردوسی مشهد
محمدصادق رمضانی: دانشجوی رشته حقوق دانشگاه فردوسی مشهد
محمدصادق محمودی: طلبه حوزه علمیه قم