«برای انسان، گرد هم آمده‌ایم»
به مناسبت چهلمین سال سخنرانی مشهور امام موسی صدر، در کلیسای [کبوشیین] بیروت، نشست علمی «امام موسی صدر و گفتمان مشترک ادیان» دیروز به میزبانی انجمن علمی ادیان و مذاهب برگزار شد. در این نشست حجت‌الاسلام و المسلمین سید هادی خسروشاهی، حجت‌الاسلام نجف علی میرزایی و خانم حورا صدر سخن گفتند.
کلمۀ سِواء، سرآغاز مشترک ادیانبه گزارش دین‌آنلاین، حجت‌الاسلام والمسلمین سید هادی خسروشاهی در تبیین موضوع نشست گفت: مهم‌ترین مستند گفتمان مشترک ادیان، آیه شریفه‌ای است که در آن اهل کتاب به گرایش به سوی کلمه مشترک که همان عبادت و پرستش خداوند یگانه است دعوت‌شده‌اند «قل یاأهل الکتاب تعالوا إلى کلمة سواء بیننا و بینکم ألا نعبد إلا الله ولا نشرک به» (نحل: ۳۶). وی در ادامه گفت: البته توجه داریم که پیروان ادیان ابراهیمی جملگی بر این باورند که علی‌رغم تعاریف و شکلیات، آن‌ها خداوند یکتا را می‌پرستند، بدین ترتیب این نقطه می‌تواند سرآغاز مشترک ادیان باشد.
امام موسی صدر، نماد گفت وگو و همزیستی
حجت‌الاسلام والمسلمین خسروشاهی دربارۀ آن سخنرانی معروف صدر گفت: امام موسی صدر پس از استقرار در لبنان که مرکز مسیحیت در خاورمیانه به شمار می‌رود، با استناد به این آیه شریفه روابط صمیمانه‌ای با همۀ فرق مسیحی در لبنان که تجسم حقیقی اهل الکتاب هستند برقرار ساخت. سخنرانی چهل سال قبل ایشان در ۳۰ بهمن ۵۳ در کلیسای کبوشیه در بیروت در همین راستا بود. این سخنرانی در آغاز روزه مسیحیان که خطبه و موعظه نام دارد ایراد شد. شخصیت‌های مذهبی در بالا‌ترین سطوح مذهبی و سیاسی در آن مراسم شرکت داشتند و از امام موسی صدر به عنوان نماد گفت وگو و همزیستی یا تعایش تجلیل کردند.
شارل [حلو] رئیس‌جمهور لبنان گفت من برای نخستین بار است در تاریخ مسیحیت می‌بینیم که یک روحانی و یک کاتولیک در یک کلیسای کاتولیک و برای جمعی از مؤمنان مسیحی در جایگاه موعظه سخن می‌گوید و این اتفاق نه تنها اعجاب‌انگیز بلکه می‌تواند موجب تفکر و تعمق باشد.
«ادیان در خدمت انسان» وی در ادامه خلاصه‌ای از مهم‌ترین بیانات امام موسی صدر را نقل کرد و گفت: این سخنرانی یا موعظه، آن روز تحت عنوان «ادیان در خدمت انسان» ثبت شد. در آغاز آن امام موسی صدر پس از ابراز اخلاص به پیشگاه خداوند همگان به علت بسترسازی برای قرار گرفتن اهل کتاب و مسلمانان کنار یکدیگر در راستای خدمت به خلق و تکیه بر کلمه سواء برای خوشبختی انسان‌ها حق تعالی را سپاس گفت؛ و پس از مقدمه‌ای کوتاه گفت:
«برای انسان گرد آمده‌ایم. انسانی که ادیان برای او آمده‌اند. ادیانی که یکی بودند و هر کدام ظهور دیگری را بشارت می‌داده است؛ و یک دیگر را تصدیق و تأیید می‌کردند و خداوند به وسیلۀ همین ادیان توده‌ها را از ظلمت به سوی نور هدایت و رهنمون می‌کرد.»
وی افزود: امام صدر در این سخنرانی پس از این مقدمه که وحدت همه ادیان ابراهیمی است می‌پردازند و می‌گوید در اصل ادیان یکی بودند زیرا نقطه آغاز همه آن‌ها یعنی خداوند متعال یکی است. هدف آن‌ها یعنی نجات انسان یکی است. بستر تکامل آن‌ها یعنی جهان هستی یکی است. سپس به عامل اصلی تفرقه و تضاد بین انسان‌ها اشاره می‌کند و می‌گوید: آنگاه که هدف را فراموش کردیم از خدمت به انسان دور شدیم خداوند نیز از ما دور شد و ما را رها کرد؛ و در نتیجه به راه‌های گونان رفتیم و بخش‌های مختلف بدل شدیم و جهان واجد را پاره‌پاره کردیم و منافع خاص خود معبودهای دیگری به جز خداوند انتخاب کردیم و در نتیجه انسان را به نابودی کشاندیم.
بازگشت به خدا راه نجات و اصلاحآنگاه راه نجات و اصلاح را در بازگشت به خدای می‌داند و می‌گوید برای نجات از عذاب و کیفر طبیعی اعمال ناشایست خود و برای خدمت به انسان مستضعف رو به نابودی باید به خویشتن خویش برگردیم که هدف ادیان و خواست الهی در مورد بشر همین بازگشت به اصل و وحدت در تعایش و تعامل مبارک است.
«اینک خود را در کنار شما می‌بینم، هم اندرزگو، هم اندرزپذیر»
خسروشاهی در ادامه به یکی دیگر از فقرات مهم از بیانات صدر پرداخت و گفت: من اینجا قصد ندارم همه مطالب ایشان در کلیسا را نقل کنم، آنچه می‌گویم یک پنجاهم سخنرانی روز موعظه نیست. امام موسی صدر آن روز گفت:
«در این لحظه در کلیسا در ایام روزه در مراسم وعظ دینی و بنا به دعوت مسئولان متعهد حاضر شدم. اینک خود را در کنار شما می‌بینم هم اندرزگو هم اندرزپذیر. با زبان خود سخن می‌گویم و با قلب خود می‌شنوم تاریخ گواه ماست بدان گوش فرا می‌نهیم تاریخ گواه لبنان است شهر دیدار شهر انسان. وطن رنجدیدگان و پناهگاه ترسیدگان. در این افق بلند می‌توانیم شنوای پیام‌های اصیل آسمان باشیم؛ زیرا ما همه به سرچشمه‌ها نزدیک شده‌ایم. این عیسی مسیح است که فریاد می‌زند هرگز هرگز محبت خدا با دوست نداشتن انسان جمع نمی‌شود؛ و ندای دیگر از پیامبر رحمت اوج می‌گیرد که به من ایمان نیاورده است کسی که سیر به بستر خواب می‌رود اما همسایه او گرسنه باشد؛ و هر دو صدا در بستر زمان هم آوا شده است.»
همزیستی و اعتدال، حاصل درک وضعیت دیگران استحجتالاسلام والمسلمین خسروشاهی با اشاره به ادامه وعظ امام موسی صدر گفت: او به مسئله اصلی انسان و نیازمندی‌هایش می‌پردازد و راه تعایش و اعتدال را حاصل درک وضعیت دیگران می‌خواند، این راه باعث می‌شود انسان درد دیگران را درد خود بداند و همین دعوت است که انسان را به روزه‌داری می‌خواند و این اعتدال است که ضامن صحت رشد هماهنگ فرد و جوامع بشری تواند بود.
چند نمونه از حضور امام موسی صدر در محافل و مجامع مسیحیخسروشاهی در ادامه سؤالی مطرح کرد و به آن پاسخ گفت: اما آیا امام صدر به شرکت در یک کلیسا و سخنرانی در آن بسنده کرد؟ نه، تنها کلیسای بیروت نبود که امام صدر در آن حضور یافت و سخن گفت. او در کشورهای آفریقایی در کلیسا‌ها و مراکز فرهنگی حاضر می‌شد و سخنرانی می‌کرد.
وی سپس خاطره‌ای دربارۀ حضور امام موسی صدر در مجامع دیگر نقل کرد و گفت: یک بار در لبنان در دانشکده‌ای که حدود ۴۰۰ نفر بودند که ۹۵% آن‌ها تقریباً بی‌حجاب بودند. در صف اول چند نفر اساتید دانشگاه بودند و بقیه خانم بودند. عرض کردم من معذورم نمی‌توانم اینجا باشم. ایشان گفت می‌دانم شما اگر اینجا باشید و عکستان با این خانم‌ها بیفتد نمی‌توانید به قم برگردید. بعد به همراهانشان گفتند سید را جایی بنشانید که دوربین آنجا نباشد. هنگام بازگشت به ایشان گفتم حضور در چنین جلساتی چه ضرورتی دارد؟ ایشان گفت: آقای خسروشاهی اگر ما حقایق را به این‌ها نگوییم، که بگوید.
در الجزایر اجلاسی بود که ایشان خارج از اجلاس برای جوانانی که دانش‌آموختگان و تحصیل‌کردگان مدارس تبشیری بودند شب‌ها سخنرانی می‌کرد.
پاکی اهل کتابدر اجلاس الجزایر فرصتی بود که در خدمت ایشان بودیم. دربارۀ بستنی خوردن ایشان در کافی‌شاپ مسیحی پرسیدم، ایشان گفتند بله من این کار را انجام دادم برای اینکه در صور یک عده‌ای از جوانان به این هم‌وطنان به چشم غیر مطلوب می‌نگریستند و غذای آن‌ها را نجس می‌دانستند من برای بیدار کردن آن‌ها این کار را کردم که آثار مثبت فراوانی داشت. پرسیدم به لحاظ فقهی نیز اهل کتاب را پاک می‌دانید. گفتند بله دراین‌باره نص صریح قرآنی داریم «الیوم احل لکم الطیبات و طعام الذین اوتوا الکتاب حل لکم و طعامکم حل لهم و المحصنات من المومنات...» (مائده: ۵)
ایشان گفتند این آیه دلالت صریح بر طهارت اهل کتاب دارد و طرح مشروعیت ازدواج با اهل کتاب نشان می‌دهد که نجاست ذاتی نیست بلکه عرضی است که علت آن آلودگی بر مشروب و گوشت خوک است که در روایات دیگر آمده است. در ایتالیا بودم که می‌دیدم مسلمانان آنجا احتیاط می‌کردند در خوردنی‌های آن‌ها.
عده‌ای از جوانان برای آموزش کشاورزی به ایتالیا آمدند. به من خبر دادند آن‌ها از وقتی آمده‌اند نه نان می‌خورند نه غذا. فقط موز و تخم‌مرغ و میوه می‌خورند و باقی را نجس می‌شمارند. همان ایام به ایران آمده بودم از حضرت امام پرسیدم. فرمودند نه خیر حتماً بفرمایید جز گوشت همه چیز بخورند. گفتم دوستان می‌گویند نان را مسیحیان می‌پزند و دستشان به آن می‌خورد. امام لبخند ملیحی زدند و گفتند مگر وقتی من در پاریس بودم برایم از تهران سنگک می‌آوردند بخورم. نان آن‌ها را می‌خوردیم. بزرگان ما این‌طور برخورد نمی‌کردند.
امام موسی صدر و حرمت موسیقییکی دیگر مسئله موسیقی بود که امام صدر همۀ انواع موسیقی را حرام نمی‌دانست. موسیقی که منهی عن الله باشد یا اختلاط النساء بالرجال باشد حرام می‌دانستند. شاهدی هم از غیب رسید. وقتی استاد مطهری شهید شدند موسیقی‌ای ساخته شد که در آن از انواع آلات موسیقی حضور داشتند. برادر عزیزمان آقای لولاچیان رفتند سراغ امام پرسیدند تار مشکل دارد؟ امام فرمودند اشکال دارد. سه تار چطور؟ فرمودند اشکال دارد. یکی‌یکی آلات موسیقی که به‌کاررفته بود سؤال کردند. امام فرمود اشکال دارد. پرسیدند آخر همۀ این‌ها در سرود آقای مطهری هست. امام فرمودند سرود آقای مطهری اشکال ندارد. معلوم می‌شود که نوع استفاده از آلات مطرح است. من از احمد آقا شنیدم که امام معتقد بود شنیدن قرآن از رادیو بنی سعود هم جایز نیست.
رویکرد واگرا و همگرا در تعامل ادیاندر ادامه حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر نجف علی میرزایی به سخنرانی پرداخت.
وی فقدان شخصیت‌هایی فکری مانند امام موسی صدر در موقعیت کنونی جهان اسلام، شاهد تأثیرگذاری عمقی و مورد توقع نیستیم. وی نظام تفکری امام موسی صدر را قابل تحقق در تقریب مذاهب دانست و گفت: متأسفانه موانع تقریبی بین تشیع و مسیحیت بسیار کمتر از امکان تقریب بین شیعه و اهل سنت است.
وی نگاه به ادیان را به دو رویکرد واگرا و همگرا تقسیم کرد و گفت: از مهم‌ترین شاخصه‌های رویکرد واگرا، این است که معمولاً معرفت دینی در دستگاه یکپارچه و در تعامل و دادوستد شناخته نمی‌شود. امکان دارد فقیهی از نظر اخلاقی فتوایی بدهد اما در نگاه فقهی فتوایی بدهد که با نظام اخلاقی تعامل بین ادیان نسازد.
وی دومین شاخصه نگاه واگرا را تهدید‌انگاری دین‌ها و اتباع ادیان و مذاهب دیگر دانست و گفت: بعضی وقت‌ها گفته می‌شود این‌ها سرطان جامعه ما هستند. این نگاه به تصمیمات عملی و تعامل حذفی و برخوردی می‌انجامد.
عضو هیئت‌علمی جامعه المصطفی در ادامه گفت: این نگاه ادیان دیگر را بدون تفکیک بین شریعت و اخلاق و باور آن‌ها را منسوخ می‌شمارد. آنچه تهدید مضر و منسوخ است نفی گفت‌و‌گو بر آن حاکم می‌شود. ضرورت اعمال سیاست‌های تحریمی و برخوردی و مناظره برای ابطال طرف مقابل از دیگر شاخصه‌های تفکر واگراست.
دکتر میرزایی معتقد است، این نگاه به طور طبیعی نیازمند تولید فقهی برای عمل [است]. تا منطق رفتاری‌ای درست کند و نجس دانستن و نسخ و غیره را بتواند مشروعیت ببخشد.
انسان فصل مشترک همۀ ادیاندکتر میرزایی که دکتری جریان‌شناسی اسلامی دارد گفت: رویکرد همگرا به معنای تنازل دین برای تعامل نیست و افزود: رفتار امام صدر مبتنی بر تنازل از دین در بخشی به نفع بخش دیگر نبود. امام بر اساس مقاصد کلان دینی به عنوان مبنای انسجام اجتماعی انسان عمل می‌کرد و انسان را فصل مشترک بین همۀ ادیان الهی می‌شمرد.
یکپارچه‌سازی فقه اسلامی
امام موسی صدر وقتی به لبنان رفتند به او پیشنهاد مجلس اعلای شیعه را دادند، او قبول نکرد و معتقد بود نباید دو مجلس داشته باشیم. وی در نامه به مفتی لبنانی دو هدف می‌شمارد که یکی توحید الفقه است. او ۴۵ سال پیش از یکپارچه‌سازی فقه اسلامی سخن می‌گویند. نگاه او به دین اصلاً نگاه حداقلی نبود. امام موسی صدر همه فعالیت‌ها برای در خدمت انسان می‌دانست حتی دین را. بنابراین فقه باید به سمتی حرکت کند که بتواند مسلمانان را یکپارچه کند.
تنش‌های امروز در خاورمیانه و نگاه‌های آینده‌نگرانۀ امام موسی صدر لحظات پایانی این نشست حورا صدر دختر امام موسی صدر، پشت میکروفن رفت و از سخنرانان جلسه تشکر کرد و گفت: من در جایگاه تشکر از این دوستان نیستم، چون امام موسی صدر متعلق به من نبوده و نیست، او متعلق به حوزه است؛ اما نمی‌توانم خوشحالی‌ام را از برگزاری چنین مراسمی پنهان کنم. وی با اشاره به تنش‌هایی که اکنون در خاورمیانه هست، نگاه‌های امام موسی دربارۀ دین و تعامل ادیان و مذاهب را آینده‌نگرانه خواند و گفت: امروز چه آنکه می‌کشد و چه آنکه کشته می‌شود هر دو قربانی هستند. آنکه می‌کشد قربانی جهل خود است.
وی در انتها، به انسجام اندیشه و عمل امام موسی صدر اشاره کرد و گفت: باید دید راهکار امام موسی صدر برای نزدیک کردن فاصله افراد ادیان و کم کردن جراحت‌ها چه بود.