امام موسی صدر در اواخر سال ۱۳۳۸ و به دنبال توصیه‌های علمای زمان خود ایران را به سوی لبنان ترک کرد. او از‌‌ همان ابتدای ورود فعالیت‌های خود را در سه حوزه موازی سازماندهی کرد: بازسازی هویت، انسجام و عزت تاریخی طایفه شیعه لبنان، پرچمداری حرکت گفت‌و‌گوی ادیان و تقریب مذاهب در لبنان، تاسیس جامعه مقاوم و مقاومت لبنانی در برابر تجاوز اسرائیل. امام موسی صدر در سوم شهریور سال ۱۳۵۷ و در آخرین مرحله از سفر دوره‌ای خود به کشورهای عربی، بنا به دعوت رسمی معمر قذافی وارد لیبی و در ۹ شهریور ماه ربوده شد. دستگاه‌های قضایی دولت‌های لبنان و ایتالیا و همچنین تحقیقات انجام شده از سوی واتیکان، ادعای رژیم لیبی را مبنی بر خروج او از آن کشور و ورودش به رم را رسما تکذیب می‌کنند. مجموعه اطلاعات به دست آمده حاکی از آن است که امام موسی صدر هرگز خاک لیبی را ترک نکرده است.

شیما زارعی: امام موسی صدر در ۱۴ خرداد ۱۳۰۷ در قم در خانواده‌ای که از بزرگ‌ترین مراجع زمان خود بودند، دیده به جهان گشود. او پس از اتمام سیکل اول و بخش مقدمات علوم حوزوی، در سال ۱۳۲۲ رسما به حوزه علمیه رفت و سیزده سال بعد در درس خارج علمای طراز اول زمان خود شرکت کرد و به مقام اجتهاد دست یافت. او علاوه بر تحصیلات حوزوی به عنوان نخستین دانشجوی روحانی به تحصیل در رشته حقوق در اقتصاد در دانشگاه تهران پرداخت. امام موسی صدر را بیش از همه به خاطر فعالیت‌های سیاسی‌اش می‌شناسند اما فعالیت‌های علمی و پژوهشی او کمتر مورد توجه قرار گرفته است.

به مناسبت بیست و هشتمین سال ربوده شدن امام موسی صدر نشستی در شهرکتاب مرکزی برای بررسی آرا و اندیشه‌های او با توجه به دو اثر «نای و نی» و «ادیان در خدمت انسان» برگزار شد.

در ابتدای این نشست علی اصغر محمدخانی با اشاره به کتاب ادیان در خدمت انسان در خصوص جایگاه امام موسی صدر تصریح کرد: یکی از ویژگی‌های او، نواندیشی و نقشی است که در حوزه‌های مختلف فقه و فرهنگ داشته است. از کارهای اولیه او تاسیس مجله مکتب اسلام بود که سردبیری اولیه آن را برعهده داشت و این مجله از جمله مجلاتی بود که تاثیر زیادی بر نسل‌های مختلف گذاشت و از مجلات شاخص قبل از انقلاب محسوب می‌شد. از جمله نکات مورد توجه امام موسی صدر عقلانیت، عدالت، معنویت و تاکید بر گفت‌و‌گو بود. پس از آ ن مهدی فیروزان، مدیرعامل شهرکتاب، درخصوص شخصیت امام موسی صدر اظهار داشت: شاید توجه به توصیفی که یکی از بزرگان مسیحیت درباره امام موسی صدر کرده است برای‌شناختی اجمالی از فکر، اندیشه و عمل امام موسی صدر به ما کمک کند.

اسقف فرانتس کونینگ، اسقف اعظم دانمارک، در ملاقاتی که دو سال پیش از ربودن امام موسی صدر با او در لبنان داشت درخصوص او گفت: به نظر من تاریخ لبنان را باید به دو دوره تقسیم کرد: تاریخ قبل از امام موسی صدر و تاریخ امام موسی صدر. با توجه به اینکه منظومه‌های دینی به راحتی از منظومه‌های دیگر دینی تعریف و توصیف نمی‌کنند، جایگاه این حرف جایگاه بسیار عجیبی است. امام موسی صدر فردی جست‌و‌جوگر، بادغدغه و بسیار علاقه‌مند به انسان فارغ از دین و‌نژاد بود. بر اساس همین دغدغه است که به موازات علوم حوزوی به خواندن اقتصاد می‌پردازد. خاستگاه او خاستگاه کسی است که دو بال حوزه و دانشگاه را بسیار عالمانه طی کرده است. او این مسیر را بر اساس یک استراتژی دقیق فکری انتخاب می‌کند و معتقد است برای حضور در یک جامعه و مفید بودن و مسئولیت یک مصلح را بر عهده داشتن می‌بایست هم منابع آسمان و وحی را که لایتغیر است شناخت و هم مبادی علم مورد نیاز زمان را تا بتوان تلفیقی میان زمین و آسمان، وحی و علم و زندگی و معرفت ایجاد کرد.

وی با اشاره به اینکه امام موسی صدر توانسته میان آموزه‌های وحیانی و آسمانی و یافته‌های علمی پیوندی ایجاد کند و این پیوند را در صحنه عمل اجرا کند و موفق شود، یادآور شد: به تعبیر دیگر در قرن اخیر تعداد مصلحانی را که در جوامع اسلامی بالیدند، بسیار محدود است و از این تعداد نیز افراد محدودی هستند که دغدغه اصلاحات داشته و علاوه بر این برای اصلاح تئوری و صلاحیت نیز داشتند. از این میان نیز شمار کسانی که توانسته‌اند این تئوری را در عرصه در صحنه اجتماع پیاده کنند و در این امر نیز توفیق یابند که آن را در عمل اجرا کنند بسیار محدود بوده است. اما امام موسی صدر جزء همین افراد بود.

فیروزان درخصوص نقش امام موسی صدر در لبنان و نظر او درباره این کشور یادآور شد: امام موسی صدر معتقد است که اگر در جغرافیای زمین کشوری مانند لبنان وجود نداشت که این همه تنوع طوایف، دین، اندیشه و آزادی برای حضور اندیشه‌ها و مکاتب مختلف در آن باشد، مصلحت انسان و مصلحت معرفت ایجاب می‌کرد که ما چنین کشوری را با چنین ویژگی‌هایی ایجاد کنیم. قطعا زمانی که از او برای حضور در لبنان دعوت می‌کنند ویژگی‌هایی را در او دیده‌اند که قبل از اینکه آن ویژگی‌ها نگاه کردن به کارنامه عملیاتی او باشد، نگاه کردن به ابعاد فکری و اندیشه‌ای اوست. چراکه تا آن موقع ایشان دست به رهبری همه جانبه‌ای نزده بودند. کسی نمی‌تواند منظومه عملیاتی را طراحی کند و موفق شود و در غیاب او هم این منظومه اینقدر قدرتمند باشد که ادامه بیابد. شش تمدن در لبنان اثر جدی دارد. این کشور پل شرق و غرب است. در شکل گیری این کشور تمدن‌ها و مکاتب مختلف و ادیان مختلف وجود دارد و به کسی که چنین دغدغه‌ای دارد کمک می‌کند تا در دل سئوالات و نگرانی‌های جامعه برود و اطمینان را هم برای پاسخگویی به منابع علمی خودش داشته باشد. بنابراین امام موسی صدر قبل از اینکه یک رهبر موفق در لبنان در مبارزه با فقر، جهل و عقب افتادگی و رفع تبعیض در لبنان باشد، یک متفکر است.

سخنران بعدی این نشست دکتر مهدی محقق بود که ضمن یادکردی از امام موسی صدر درخصوص لزوم اجتماعی بودن عالمان اسلامی تصریح کرد:: اینکه ما در گوشه مدرسه یا حوزه بنشینیم و به این حواشی و تعلیقات و تعلیق بر تعلیق بپردازیم، دردی از جامعه امروز دوا نمی‌کند. یک مسلمان باید زمان و مکان خود را بشناسد. از همین جهت بود که امام موسی صدر دنبال چیز تازه‌ای می‌گشت و فکر می‌کرد که چه می‌توان کرد تا حوزه از رکودی که در آن زمان داشت، بیرون بیاید. نظیر این مسئله را در مرحوم مطهری و شهید بهشتی می‌توان دید که فکر می‌کردند برای کیفیتی که در آن هستیم باید طرح تازه‌ای بیابیم و متوسل شدن به مسائل نظری اصول فقه، درد جامعه امروزی را التیام نمی‌دهد و مسلمانان باید از این انزوا بیرون بیایند. چراکه آ ن‌ها نه می‌توانند علم خودشان را به دنیای امروز عرضه کنند و نه عملا می‌توانند جامعه خود را به جامعه مترقی تبدیل کنند. تمام دغدغه امام موسی صدر این بود که از نظر علمی و عملی چه می‌توان کرد.

وی در خصوص دلیل تحصیل امام موسی صدر در رشته اقتصاد اظهار داشت: او متوجه بود که اگر جامعه اسلامی نتواند بر مسائل اقتصادی خود مسلط باشد، نمی‌تواند راه ترقی و تعالی را بپیماید. در تاریخ یهودیان به دو رشته اهمیت می‌دادند: پزشکی و اقتصاد چون می‌دانستند با تسلط بر این دو رشته مسلمانان نیازمند به آنان می‌شوند. او برای این تفکر نقشه داشت. ما باید خودمان را ایزوله کنیم. اگر بخواهیم خودمان را کنار بکشیم و ایجاد تفرقه کنیم به جایی نمی‌رسیم. امام موسی صدر به این معتقد بود که باید تفرقه را کنار نهاد. همیشه کوشش علمای بزرگ برای اتحاد بود. امام موسی صدر معتقد بود از آنجا که پیامبر به تسامح و تساهل در دین اسلام معتقد بود، بنابراین باید تسامح و تساهل داشت و تحمل قول مخالف را کرد. او شرط مجادله و منازعه با دشمن را این می‌دانست که حرف او را هم گوش کرد.

محقق ضمن اشاره به تعارضاتی که درخصوص مسئله عقل و نقل شکل گرفته، یادآور شد: مذهب اشعری در تضاد میان عقل و نقل معتقد است که باید جانب نقل را گرفت و عقل را کنار گذاشت. شیعه به چنین امری اعتقاد ندارد. علامه حلی می‌گوید اگر عقل را کنار بنهیم، نقل نیز از ارزش خارج می‌شود چراکه ما نقل را با کمک عقل پذیرفته‌ایم. بنابراین ظاهر شرع نیز تاویل دارد. در قرآن وقتی وعده‌ای داده می‌شود هم برای رضایت عامی است و هم عالم. منتهی عامی ظاهر را در نظر می‌گیرد اما عالم نمی‌تواند به ظاهر اکتفا کند. امام موسی صدر می‌خواست اسلام را به کیفیتی که جاذبیت برای تمام دنیا داشته باشد، تبدیل کند و اسلام را اسلام غنی و قوی می‌کند و او با رویکرد به اقتصاد می‌خواهد که ما در مسائل زندگی سردرگم نشویم. توجه او به این بود که ما باید علم را فرابگیریم و تابع عقل باشیم.

پس از آن عبدالله نصری درخصوص ضرورت برگزاری بزرگداشتی برای امام موسی صدر تاکید کرد و در خصوص رویکردهای عملی امام موسی صدر در کنار آرا و اندیشه‌هایش یادآور شد: امام موسی صدر اکثرا در بعد عمل مطرح می‌شود. فعالیت‌های سیاسی و فرهنگی و اجتماعی او بسیار برای ما مهم است اما باید توجه داشت که هر فردی وقتی دست به عمل می‌زند مجموعه‌ای باور و انگیزه دارد که موجب آن عمل می‌شود. در امام موسی صدر باید بر انگیزه‌ها و منظومه باورهایی که در ذهنیت او وجود داشت، تامل کرد. اگر بر این امر مطالعه کنیم می‌توان به این نتیجه رسید که چرا این اعمال و رفتار‌ها از امام موسی صدر صادر شد.

وی درخصوص اهمیت مطالعه موردی در خصوص امام موسی صدر یادآور شد: به جای پرداختن به مسائل آکادمیک که بسیار در خصوص نظریه‌پردازی ضرورت دارد، گاهی لازم است ما به مطالعه موردی بپردازیم و به طور ملموس مسائلی را نشان دهیم. شخصیت امام موسی صدر نیز از جمله شخصیت‌هایی است که باید بر آن مطالعه موردی صورت بگیرد. از آن لحاظ که بدانیم که چه مبانی‌ای داشته و چه پیش فرض‌های هرمنوتیکی در ذهن او بوده که منجر به پیدایش چنین نظام معرفتی‌ای شده است و آن نظام معرفتی به انضمام انگیزه‌های مقدس او چنین اعمال و رفتاری را ایجاد کرده است.