جبل عامل به عنوان مرکزی علمی پژوهشی و محل ظهور بسیاری از علمای پیشین و
معاصر که فصل‌هایی از تاریخ شیعیان را پس از ظهور اسلام و به اعتقاد بسیاری
به رهبری ابوذر غفاری رقم زده است، از دیر باز مورد توجه ادیان و مذاهب
مختلف بوده و همواره به مثابه یک دانشگاه عظیم انسان ساز و مرجعی برای
تبلیغ و ترویج اسلام ناب به آن نگاه شده است.
نویسنده: دکتر فاطمه سمواتی
تربیت دانشمندان بزرگی چون شهید اول. شمس الدین محمد مکی، شهید ثانی و علامه حر عاملی و شیخ بهایی از جمله افتخارات این مرکز همیشه پویا بوده است که تبیین معارف اهل بیت (ع) و گسترش فرهنگ والای ائمه معصومین (ع) را سرلوحه برنامه‌ها و برنامه ریزی‌های آموزشی و پژوهشی خود قرار داده است.
بی‌تردید مقاومت جانانه و عزت مدارانه امروز لبنان و فرزندان غیورش وامدار تلاش علما و مراجع و اندیشمندانی است که روز‌ها و شب‌های بسیاری را در دانشگاه غنی جبل عامل طی طریق نموده‌اند و امروز فرزندانی از نسل جبل عامل با ایمان قلبی و عشق و ارادت به اهل بیت (ع) و فرهنگ عاشورا و تجربه انقلاب اسلامی راه پیش روی خود را تنها و تنها مقاومت و ایستادگی تا استیفای کامل حق خود می‌دانند. آنچه می‌خوانید مروری اجمالی است بر تاریخ جبل عامل و حیات الهام بخش آن.
¤¤¤
کشور لبنان با همه کوچکی خود از حیث تعدد و تنوع مذاهب موجود در آن، یکی از متنوع‌ترین کشورهای دنیا و از این نظر از وضعیت پیچیده‌ای برخوردار است، به طوری که بیش از ۱۸ مذهب رسمی در لبنان وجود دارد که این مذاهب با مسایل طایفه‌ای نیز پیوند تنگاتنگی دارد و تفکیک طوایف مختلف از یکدیگر به واسطه نوع وابستگی دین و مذهبی آنهاست. شدت تأثیر این مذاهب در صحنه لبنان به گونه‌ای است که حتی ساختار سیاسی این کشور از گذشته تا حال را نیز تحت تأثیر قرار داده و تقسیم قدرت سیاسی نیز براساس تعداد جمعیت طوایف مختلف که تمایز آن‌ها براساس مذهب می‌باشد صورت گرفته است.
اگر چه در حال حاضر با وجود تعداد جمعیت بیشتر شیعیان، پست ریاست جمهوری و پست نخست وزیری در دست مسیحیان مارونی است، اهل تسنن با علم به تعداد جمعیت بیشتر شیعیان از سرشماری مجدد خودداری می‌کنند، تا مبادا قدرت بر‌تر از دست آن‌ها خارج شود. از حدود ۱۸ مذهب موجود در این کشور ده هزارو چهارصد کیلومترمربعی، ۱۲ مذهب مسیحی، ۵ مذهب اسلامی و یک مذهب یهودی می‌باشند. مذاهب اسلامی عبارتند از: شیعه، سنی، دروزی، علوی و اسماعیلی‌ها که البته اسماعیلی‌ها هنوز به رسمیت شناخته نشده و در پارلمان نماینده ندارند.
درصد جمعیت مذاهب مختلف در لبنان:
شیعه: ۳۲% مارونی: ۲۴% سنی: ۲۱% دروزی۷% سایر مذاهب ۱۶%
¤ شیعه پرور به قدمت حجاز
علمای شیعه جبل عامل که منطقه‌ای کوهستانی در جنوب لبنان است و شهرهای نبطیه، مرجعیون، بنت جبیل و روستاهای حومه را شامل می‌شود، اعتقاد دارند که جامعه شیعی لبنان از تمام جوامع دیگر به جز حجاز کهن‌تر است. آنان تأسیس جامعه شیعه جبل عامل را به ابوذر غفاری از اصحاب پیامبر مکرم (ص) که از نخستین حامیان دعوی امامت و جانشینی حضرت علی (ع) بعد از پیامبر بوده، نسبت می‌دهند. آنچه مسلم است اینکه قرن سوم هجری (نهم میلادی) مناطق عراق، ایران، شام، شمال آفریقا و مصر شاهد جریانی از تشیع بوده است. دورانی که دول توانمند شیعی مذهب آل بویه در ایران و عراق، فاطمی‌ها در مصر و شمال آفریقا و حمدانی‌ها در موصل و حلب حکومت می‌کردند.
از قرن سوم هجری، جوامع شیعه در منطقه بین رود علوی در شمال و ناحیه جلیله در جنوب، معروف به جبل عامل، سکونت داشته‌اند. شیعیان دیگری نیز در بخش شمالی دره بقاع و هم چنین در طرابلس و کسروان واقع در لبنان شمالی سکونت اختیار کردند، اما به دنبال فتح سوریه به دست صلاح الدین ایوبی و فرمانروایی نخستین حکام ایوبی و بعد از ایشان سلطه ممالیک، شیعیان از منطقه شمالی لبنان بیرون رانده شدند. از این ایام به بعد شیعیان در همان مناطقی که امروزه نیز هم چنان در آن ساکن‌اند، تمرکز و اسکان یافته‌اند. به هر حال شیعیان به عنوان یک اقلیت مذهبی در مناطق امن و در مناطق اطراف که از دسترس حکمرانان مرکزی به دور بوده سکنی گزیدند. دورافتادگی جغرافیایی این ناحیه و حمایت‌های خانواده‌های برجسته شیعی نه تنها سبب تداوم و استمرار یک فرهنگ شیعی در این ناحیه که هنوز پابرجاست گردید، بلکه باعث جلب و جذب شیعیان امامیه از سایر بخش‌های سوریه به این ناحیه نیز شد.
¤ ظهور عالمانی برجسته و تاثیرگذار
شهید اول، شمس الدین محمد بن مکی، یکی از علمای بزرگ شیعه از اهالی جزین معتقد بود که فتاوای فقهی را باید علمای صالح صادر کنند و مسلمانان مؤمن نیز باید این فتاوا را از آنان بخواهند نه از فقهای منصوب حاکم جائر. این تأکید وی بر نقش علما در جامعه تا حدودی ناشی ازوضع شیعیان در بلاد الشام در عصر وی بوده که همان گونه که گفته شد، از تعدی و تعرض صاحبان قدرت مصون مانده بودند.
گرچه درباره علما و مدارس شیعی جبل عامل پیش از قرن ششم هجری چندان اطلاعات متمرکزی در دست نیست، اما بعد‌ها سنت نیرومند تحصیل معارف شیعی را با چهره‌ای روشن در این ناحیه می‌بینیم. این سنت تحصیل معارف شیعی، به رغم همه گرفتاری‌ها هم چنان در شهر‌ها و روستاهای این ناحیه ادامه یافت. آنچه بیش از هر چیز دیگر شایان توجه است، همانا موقعیت و نقش مؤثر علمای جبل عامل در میان سایر علمای شیعه است، از جمله این علما شیخ حر عاملی می‌باشد.
¤ جبل عامل و سه دوره تاریخی
به طور کلی فعالیت و حیات علمی در جبل عامل به سه دوره تقسیم می‌شود. دوره اول آن از تأسیس مدرسه جزین توسط شهید اول آغاز می‌شود و تا سال ۱۷۸۰ م ادامه دارد. در این سال جنگ‌هایی که توسط جزار پاشا به وجود آمد، باعث شد که آشوب و بلوا منطقه را فرا گرفته، مدارس و مباحث تعطیل گردد. این وضع همچنان ادامه داشت تا آنکه بعد ازجزار پاشا، سلیمان پاشا به حکومت رسید و از آنجا که شخصی دوراندیش بود، در سال ۱۸۰۵ م با زعمای انقلابیون شیعه منطقه جبل عامل و با حضور نماینده باب عالی (دربار امپراطوری عثمانی)، راغب افندی معاهده صلحی را امضا کرد. دوره دوم حیات علمی جبل عامل از سال ۱۸۰۵ م آغاز می‌شود و تا پایان قرن سیزدهم هجری یعنی ۱۸۸۱ م ادامه دارد. دوره سوم یا به عبارت دیگر دوره جدید نهضت علمی شیعه از ۱۸۸۲ م شروع می‌شود. در این دوره اولین مدرسه به سبک جدید در نبطیه تأسیس می‌گردد. در سال ۱۸۹۲ م سید حسن یوسف الحسینی بعد از مراجعت از عراق، مدرسه حمیدیه را بنا نهاد. مدرسه‌ای که ثمره آن ده‌ها شاعر، ادیب، نویسنده و خطیب بود.
شیعیان در واقع از صحنه سیاسی به دور بودند. خصوصاً در قرن نوزدهم میلادی که لبنان یک تحول سیاسی، اجتماعی و فکری را پشت سر گذاشت. در این زمان بود که فاصله و شکاف میان شیعیان و همسایگانش زیاد‌تر شد - در این قرن، مارونی‌ها با فرانسه، درروزی‌ها با بریتانیا، ارتدوکس یونانی با روسیه و سنی‌ها با خلافت عثمانی روابط نیکو داشتند. تنها شیعیان بودند که از حمایت بیگانگان بهره‌ای نداشتند و از هرگونه حمایت خارجی محروم بودند. فقط گاهگاهی از جانب حکام قاجاریه علاقه‌ای نسبت به وضع آن‌ها نشان داده می‌شد که آن‌ها هم به شدت ضعیف بوده و نفوذ چندانی نداشتند.
در خود نواحی شیعه نشین نوعی دگرگونی محدود اقتصادی - اجتماعی طی نیمه دوم قرن نوزدهم میلادی پدید آمد. اصلاحات ارضی که توسط حکومت عثمانی در سال ۱۸۵۸ م آغاز شد، به رشد روز افزون گروه کوچکی به نام اشراف یا به قول لبنانی‌ها الزعماء کمک کرد. این گروه توانستند مالکیت اراضی وسیعی را به دست آورند. در اواخر قرن نوزدهم طبقه زعماء گسترش یافت بدین صورت که سه یا چهار خاندان در صیدا، صور و نواحی دیگر با به دست آوردن مالکیت بر اراضی یا تبدیل شدن به کشاورزان مقتدر مالیات‌پرداز، خود را وارد این طبقه کردند که می‌توان ظهور آنان را ناشی از سیاست اراضی دولت عثمانی دانست. تمرکز ثروت در دست زعما دارای آثار سیاسی نیز شد، زیرا اعضای آن‌ها، نمایندگان مناطق شیعی در شوراهای اداری عثمانی محسوب می‌شدند، لیکن به زودی در اثر رقابت‌های داخلی نفوذ خانواده‌های زعما کاهش بسیار یافت. پیدایش زعما در عین حال محدد به منطقه جنوب شیعه نشین بود و ساختار جامعه شیعه در بقاع همچنان به صورت عشیره‌ای باقی ماند.
به موازات زعما، خاندان تحصیل کرده علما وجود داشتند. اینان که از طبقات مختلف جامعه بودند، به واسطه تحصیلاتشان از وجهه اجتماعی قابل ملاحظه‌ای برخوردار بودند. در رأس این طبقه، دو یا سه مجتهد وجود داشت و در سلسله مراتب بعدی علما و شیوخ با تحصیلات علمی متفاوت قرار داشتند. از آنکه علما و روحانیون پایگاه اقتصادی گسترده‌ای نداشتند، به هم پیمانی با طبقه اول (زعما) تکیه داشتند که این مسأله موجب شده بود آنان در شکل گیری طیف‌های مستقل سیاسی توفیق نیابند.
طبقه سوم، طبقه روستاییان و دهقانان بودند که به نحو وسیعی تابع زعما بودند. اگرچه در اواخر قرن نوزدهم گروهی که به تازگی وارد طبقه زعما شده بودند، بانی تجدید حیات ادبی و فزونی بیداری سیاسی گردیدند، با این حال اکثریت شیعیان به لحاظ جغرافیایی در انزوا، به لحاظ سیاسی ضعیف و از نظر اقتصادی تابع حکومت خاندان‌های فئودال متخاصم باقی ماندند. شیعیان با این وضعیت با تحولات قرن بیستم روبه رو شدند.
¤ امام موسی صدر و تحولی دیگر
خانواده‌های فئودال شیعه تا اواخر دهه ۱۹۶۰ بر سیاست شیعه مسلط بودند، در اواخر دهه شصت بود که امام موسی صدر یکی از رهبران مذهبی که از ایران به لبنان مهاجرت کرد، خواستار اصلاحات اجتماعی شد. وی با درایت و زیرکی، بعضی از فئودال‌های بقاع را علیه رقبای جنوبی با خود همراه نمود و شبکه نیرومندی از حمایت دهقانان را در جنوب تحت عنوان حرکه المحرومین فراهم آورد. در اوت ۱۹۷۸ درست در شرایطی که امام موسی صدر می‌رفت تا شیعه را به جایگاه حقیقی و واقعی‌اش در صحنه لبنان بکشاند، با توطئه عوامل مشکوکی، طی سفر به لیبی ناپدید شد، ولی حرکتی که وی آغاز کرد، هم چنان توسط دیگر شیعیان مبارز ادامه یافت و بعد‌ها جامعه شیعه را دچار تحول نمود.
رشد آگاهی در جامعه شیعه لبنان که جرقه آن توسط امام موسی صدر زده شد، ناپدید شدن ایشان، تهاجم نظامی اسرائیل به لبنان در سال‌های ۱۹۷۸ و ۱۹۸۲ و مقابله قهرمانانه شیعیان لبنان در برابر آن‌ها و بالاخره پیروزی شکوه‌مند انقلاب اسلامی ایران به جامعه شیعه اعتماد به نفس و قوت قلب بخشید.
¤ تاریخ بهترین گواه برای سربلندی جبل عامل
جبل عامل در طول تاریخ اسلام، همواره مرکز تجمع شیعیان خاندان پیامبر اسلام (ص) و نقطه انتشار فرهنگ اهل بیت (ع) و تشیع بوده است. به این جهت این سرزمین، تاریخی شورانگیز دارد. همان گونه که ذکر شد، بذر تشیع با گامهای بهارآور اباذر غفاری، یار وفادار پیامبر (ص) و حضرت علی (ع) در این نقطه از جهان افشانده شد. زمانی که ابوذر از سوی معاویه به شامات تبعید شد، مکتب تشیع را در مناطق اقامت تبعیدی خود از جمله جبل عامل تبلیغ کرد و این مکتب چنان درمیان مردم آن سامان قبول خاطر یافت که همگی تحت تأثیر تبلیغات ابوذر، از شیعیان حقیقی و مخلص اهل بیت (ع) شدند و شعله اسلام را همواره در آن نواحی روشن نگاه داشتند.
هم اکنون در دو روستای جبل عامل به نامهای می‌س و صرفند دو مسجد بسیار قدیمی قرار داردکه منسوب به ابوذر و به نام نامی اوست. جبل عامل، در طی قرن‌ها، مرکز و خاستگاه شیعیان اهل بیت (ع) به ویژه دانشمندان، نویسندگان، شاعران و مصلحان بزرگ و نام آور شیعه بوده است. شخصیت‌های کم نظیر تاریخی هم چون شیخ شمس الدین محمد (شهید اول)، شیخ زین الدین علی (شهید ثانی)، شیخ بهایی، شیخ حر عاملی (مؤلف کتاب نفیس وسایل الشیعه که مجموعه عظیم روایات و احادیث پیشوایان معصوم (ع) است. سید محسن امین، مؤلف کتاب عظیم اعیان الشیعه که مشتمل بر شرح حال تحقیقی پیشوایان معصوم دین، بزرگان، دانشمندان، نویسندگان، فق‌ها، شهدا و عرفای شیعه است، و بالاخره مجتهد و مصلح و متفکر گرانقدر معاصر شیعه، سیدعبدالحسین شرف الدین عاملی که از پیام آوران دانش و معرفت و معنویت و دوستی و وحدت و رهایی بوده‌اند، همگی از فرزندان جبل عامل‌اند.
و هم اینان بودند که هریک در زمان خویش در حساسترین صحنه‌های علمی، سیاسی، اجتماعی و دینی تاریخ امت اسلامی، حضوری درخشان و فعال و سرنوشت ساز داشته‌اند و هم این بزرگان در زمینه تفسیر و تبیین آیات تابناک قرآن کریم، حفظ میراث گرانقدر رهبران معصوم (ع) و نیز بیان حقایق مسلم و ریشه دار تاریخ پرفراز و نشیب اسلام نقش مهم و جاویدان ایفا کرده اندو حماسه‌هایی شورگس‌تر و ماندگار و مقدس آفریده‌اند.
به شهادت تاریخ، هیچ شهر و روستایی در نواحی جبل عامل یافت نمی‌شود که عالم، فقیه و یا نویسنده‌ای بزرگ از آن برنخاسته باشد. بسیاری از کتاب‌های معتبر شیعه در همین سرزمین دانش پرور نگارش یافته است.
به خاطر همین گذشته شکوه‌مند و افتخارآفرین است که تاریخ جبل عامل را قبل از هر چیزی تاریخ اندیشه و قلم خوانده‌اند.
شرف الدین عاملی، این فقیه بزرگوار یکی از تأثیرگذار‌ترین شخصیت‌های برجسته شیعی در تاریخ معاصر لبنان و جهان اسلام می‌باشد. وی با آیت الله کاشانی و نواب صفوی روابط بسیار دوستانه داشته است. آثار بسیار نفیس و مهم ایشان از منابع عظیم دانشمندان اسلامی می‌باشد. آثار جاودان و برجای مانده ایشان عبارتند از:
۱- الفصول المهمه
۲- الکلمه الغراء فی تفضیل الزهراء
۳- المراجعات
۴-النص و الاجتهاد
۵-ابوهریره
۶-المجالس الفاخره فی ماتم العتره الطاهره
۷- فلسفه المیثاق والولایه
۸- اجوبه مسائل جارالله
۹- مسائل فقهیه
۱۰-کلمه حول الترویه
۱۱- الی المحمع العلمی العربی بدمشق
۱۲-ثبت الاثبات فی سلسله الرواه
۱۳- مؤلفو الشیعه فی صدرالاسلام
۱۴-زینب الکبری
۱۵- بغیه الراغبین
۱۶- شرح التبصره (سه جلد)
۱۷- تعلیقه علی الاستصحاب
۱۸- رساله فی منجزات المریض
۱۹-سبیل المؤمنین (۳جلد)
۲۰-النصوص الجلیه
۲۱-تنزیل الایات الباهره
۲۲- تحفه المحدثین
۲۳- تحفه الاصحاب فی حکم اهل الکتاب
۲۴- الذریعه فی الرد علی البدیعه
۲۵- المجالس الفاخره (۴جلد)
۲۶-مؤلفوالشیعه فی صدرالاسلام
۲۷- نعبیه الفائز فی نقل الجنائز
۲۸-سر بغیه السائل عن لثم الانامل
۲۹- زکاه الاخلاق
۳۰-الفوائد و الغرائد
۳۱- تعلیقه علی صحیح البخاری
۳۲-تعلیقه علی صحیح مسلم
۳۳- الاسالیب البدیعه فی رجحان مالم الشیعه