امام موسی صدر؛ پيشرو در تفسير قرآن با قرآن.
اندیشهٔ متعالی امام موسی صدر که برگرفته از متن قرآن است طالبان بسیاری دارد تا آنجا که بسیاری از این افراد خط‌مشی علم‌آموزی و دانش‌جویی خود را بر اساس اندیشه و سلوک قرآنی امام موسی صدر استوار می‌سازند؛ اندیشه‌ای که برگرفته از آیات قرآنی است و از تفسیر قرآن با قرآن نشأت گرفته است.
برای آشنایی بیشتر با اندیشه و وجوه قرآنی امام موسی صدر به دیدار حجت‌الاسلام‌والمسلمین دعوتی می‌روم. کسی که بیش از ۴۰ سال پیش، اولین کتاب را دربارهٔ امام موسی صدر نگارش و منتشر کرد.
نگارش اولین کتاب دربارهٔ امام موسی صدر
از او می‌خواهم که در خصوص چگونگی آشنایی با امام موسی صدر و دلایل نگارش کتابی درباره این شخصیت بزرگ اسلامی توضیحاتی بدهد.
حجت‌الاسلام دعوتی در پاسخ به درخواستم، می‌گوید: «مرحوم پدرم با امام موسی صدر آشنایی داشت و رفت و آمد وی به خانه‌مان سبب آشنایی من با ایشان شد. البته حضور در جلسات هفتگی که در آن بزرگان و علمای قم از جمله شهید مصطفی خمینی، شهید دکتر بهشتی، مرحوم آیت‌الله اشراقی، امام موسی صدر و چند تن از بزرگان دیگر در آن شرکت می‌کردند، سبب آشنایی بیشتر و عمیق‌تر من با امام موسی صدر شد. در مورد نگارش کتاب نیز باید بگویم که بعد از عزیمت وی به لبنان که با سفارش حضرت آیت‌الله بروجردی انجام شد، امام موسی صدر دوبار برای انجام امور سیاسی و علمی خود به قم سفر کرد که یکی از این سفر‌ها ضمن حضور در منزل پدری‌ام، بعد از پی بردن به استعداد قلمی بنده، از من خواستند که مجموعهٔ گزارشات و عکس‌های مربوط به ملاقات‌ها، سخنرانی‌ها و یادداشت‌های حاصل فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی وی را در قالب کتاب منتشر کنم. به همین ترتیب در حدود سال ۱۳۴۵ شمسی کتاب «شیعیان لبنان» را که در برگیرنده آرا و افکار امام موسی صدر بود، توسط مؤسسه انتشاراتی «بعثت» منتشر کردم. این کتاب تا حدود ده سال پیش ۹ بار تجدید چاپ شد و از آن زمان به بعد از چگونگی انتشار آن بی‌خبرم؛ اما می‌دانم که مورد استقبال طرفداران امام موسی صدر قرار گرفته است.»
اندیشهٔ امام موسی، تحت تأثیر قرآن
اندیشهٔ امام موسی صدر تا چه اندازه تحت تأثیر قرآن قرار داشت؟
این سؤال من از حجت‌الاسلام دعوتی است که در پاسخ به آن می‌گوید: «زمانی که آشنایی با قرآن، حفظ قرآن و پرداختن به مسایل قرآنی رواج چندانی در حوزه نداشت، امام موسی صدر تمام استدلالات خود را برپایهٔ آیات قرآنی بیان می‌کرد که از آشنایی وی با قرآن خبر می‌دهد.»
وی در ادامه می‌گوید: «طبق گفته دوستان و نزدیکان امام موسی صدر، وی هیچگونه تألیفی تحت عنوان تفسیر قرآن ندارد و اگر هم باشد ما از آن بی‌اطلاع هستیم. این امر به دلیل فعالیت‌های گسترده و مستمر امام موسی صدر در مسایل سیاسی و اجتماعی بود اما در سخنرانی‌های ایشان که دقت می‌کنیم، می‌بینیم که ایشان وقتی وارد سخنرانی می‌شوند برای هر بحثی و هر بیانی دلیل قرآنی می‌آورد. وی در اکثر سخنرانی‌های خود راجع به تعلیم و تربیت، اقتصاد، سیاست، مدیریت مملکت و هر حوزهٔ دیگری از آیات قرآن استفاده می‌کرد. امام موسی صدر زمانی این کار را انجام می‌داد که استدلال قرآنی در سخنرانی‌ها مرسوم نبود و وی شخصاً اعتقاد به این کار داشت.»
حجت‌الاسلام دعوتی در ادامه با اشاره به شیوهٔ منحصر به فرد امام موسی صدر در استفاده از آیات قرآنی در سخنرانی‌های خود می‌گوید: «وی هنگام سخنرانی‌های خود، آیات قرآنی را عرضه به آیات قرآنی می‌کرد. این کار تا آن زمان در حوزه رواج نداشت و انجام نشده بود. البته مرحوم علامه طباطبایی تفسیر خود از قرآن را با توجه به همین شیوه یعنی عرضهٔ آیات قرآنی به قرآن نوشته بود ولی این کار همگانی و فراگیر نشده بود در حالی که امام موسی صدر در سخنرانی‌های خود در لبنان و دیگر نقاط جهان اسلام، آیات قران را برای اهل سنت می‌آوردند و با قرآن عرضه می‌کردند که حاصل آن دستیابی به مطالب تازه و جدیدی در اثبات حقانیت شیعه بود.»
حجت‌الاسلام دعوتی با طرح پرسشی می‌گوید: «معنای این کار که در بیشتر سخنرانی‌های وی انجام می‌شد، چه می‌تواند باشد؟ معنا و مفهوم این کار این است که وی حافظ قسمت اعظمی از قرآن بود و به دلیل همین ویژگی است که از چندین جای قرآن، نکات مشابه یک داستان و یک موضوع را می‌آوردند. امام موسی صدر به خاطر داشتن توانایی‌های بسیار در علوم قرآنی در هر جا که سخنرانی داشت، به مناسبت موضوع سخنرانی خود از آیات قرآنی استفاده می‌کرد. ایشان با توجه به همین معلومات و اندیشهٔ قرآنی خود دست به اصلاحات اجتماعی در لبنان زد. تأسیس حزب‌الله لبنان، جنبش امل و راه‌اندازی تحرکات نظامی میان جوانان شیعهٔ لبنانی برگرفته از دانش و اعتقاد قرآنی امام موسی صدر بود.»
قرآن، سرمنشأ اصلاحات امام موسی صدر
این محقق و پژوهش‌گر می‌افزاید: «از جمله اصلاحاتی که امام موسی صدر با توجه به اعتقادات قرآنی خود در لبنان و مخصوصاً برای شیعیان لبنان انجام داد، ارتقای معلومات و دانش و علوم شیعیان، گسترش فرهنگ تعلیم و تربیت تأسیس صندوق‌های مالی و اعتباری، دستگیری از ایتام و بی‌سرپرستان و دادن استقلال سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و... به جامعهٔ شیعیان لبنان بود.»
وی دربارهٔ دلیل اصلی عزیمت امام موسی صدر به لبنان و اقامت وی در این کشور می‌گوید: «وقتی آقای سیدصدرالدین صدر، پدر امام موسی از دنیا می‌روند، حضرت آیت‌الله بروجردی، امام موسی صدر را برای عرض تسلیت به حضور می‌خوانند و وی را برای ادامه دادن راه پدر برای آموزش دروس حوزوی تشویق می‌کنند. پس از مدتی که آیت‌الله بروجردی از اوضاع شیعیان لبنان بی‌خبر می‌شوند، از امام موسی صدر می‌خواهند تا با عزیمت به آن کشور [که سرزمین آبا و اجدادی امام موسی صدر بود] نسبت به نجات جامعه شیعیان در لبنان اهتمام ورزد. پس از حضور امام موسی صدر در لبنان و استقبال مردم از این موضوع وی فعالیت‌های پرححم اجتماعی و عقیدتی خود را برای ارتقا دادن جامعهٔ شیعهٔ لبنان و معرفی مکتب تشیع آغاز کرد که متأسفانه با ربوده شدن وی توسط مقامات لیبی، ادامه نیافت.»
سرانجام امام موسی صدر
از حجت‌الاسلام دعوتی درباره سرنوشت امام موسی صدر می‌پرسم و وی در پاسخ به سؤالم، می‌گوید: «پاسخ این پرسش به درستی مشخص نیست. اقوام امام موسی صدر معتقدند که وی زنده است. مرحوم آقای سیدرضا صدر کمی پیش از فوتش به من گفت که امام موسی صدر زنده است. وی می‌گفت که چند سرباز از لیبی آمده‌اند و مدعی هستند که در یکی از زندان‌های لیبی امام موسی را دیده‌اند و یا حامل پیام از وی برای خانوادهٔ صدر هستند. به همین دلیل نزدیکان امام موسی صدر معتقدند که وی هنوز زنده است اما برخی نیز اعتقاد بر این دارند که کسی نمی‌تواند این مدت طولانی را در زندان دوام بیاورد و مقاومت کند.»